भाग -२३
लेखन : अनुराग
त्या वाड्यात तो दबा धरून बसला होता. आजची रात्र आणि उद्या सूर्यास्त होईपर्यंत त्याला तिथे लपून बसणं भाग होतं. उद्या सुर्यास्त झाल्यानंतर , परवा ब्राम्हमुहूर्त लागेपर्यंतची वेळ त्याची होती. त्या काळात त्याला त्याचा सूड पूर्ण करायचा होता. त्याने धारण केलेल्या शरीरात आता जास्त त्राण उरले नव्हते. त्याची शक्ती क्षिण होत चालली होती, हे त्यालाही कळलं होतं. आपलं इस्पित साधण्याच्या आत त्याला हे शरीर सोडणं शक्य नव्हतं. कारण या शरीराची कुंडली तशी होती. जर हे शरीर सुटलं, तर फ्याला ,याच ग्रहामानाचे दुसरे शरीर मिळणे अशक्य होतं. जश्या जन्माला मर्यादा होत्या, तश्या मृत्यूनंतरही काही मर्यादा होत्याच. या शरीराने त्याला हालचाल करता येत होती, बोलता येत होतं, व्यक्त होता येत होतं. हे शरीर सुटलं, तर तो फक्त एका हवेच्या स्वरूपात वावरणार होता, हे त्याला पुरतं ठाऊक होतं. बाहेर त्याच्या विरोधात कंबर कसलेले काही मानव त्याला कोणत्याही क्षणी मात देऊ शकत होते. त्याच्या अंगात कपट होतंच.तो त्याचा मूळ स्वभाव होता. पण बाहेर असणाऱ्या लोकांचे बळ त्याच्यावर हावी होऊ शकलं असतं. आपला अंत त्यालाही ठाऊक होता, पण तो त्याला मान्य नव्हता. त्याला पहिल्यापासून ठाऊक होता, तो फक्त माज. शोषितांना बळाने छळणं. जे आपलं नाही, ते बळाने मिळवणं, त्यावर सत्ता गाजवणं, आणि जर विरोध झालाच, तर तो चिरडून टाकणं. या त्याच्याच वाडा होता. त्याच्यावर लहान असताना झालेले संस्कार इतके घातक होते, की त्याच्या अत्याचाराच्या गाथा ऐकून या वाड्याच्या जुन्या , भक्कम भिंतीन्न सुद्धा तड़े गेले असावेत. गोर-गरीब, जनावरं, इतकंच काय तर गावातल्या असंख्य लेकी-बाळींच्या किंकाळ्यांनी तो वाडा दर काही दिवसांनी हादरत असे. त्यातल्या वास्तूपुरुषाची जडण-घडणच तळतळाटाने झाली होती. भिंतीचा रंग लाल होता, आणि वरचं छत काळं ! अश्या या दोन्ही रंगाच्या सावलीत तो वाढला होता.
आपल्या कपटाने त्याने रावसाहेब, माया, खंडेराव, यांना तर मारलंच ! पण त्यासोबत त्या भूमीतल्या माणुसकीला देखील त्याने कायमची मूठ-माती दिली. या वाड्यासमोरून जाणाऱ्या माणसांची आणि जनावरांची संख्या कमी होत गेली. हळू-हळू गडी माणसं देखील येईनाशी झालीत. रात्री बेरात्री त्या वाड्याच्या भिंती मध्ये दडलेले , त्रासलेले आवाज बाहेर पडू लागत होते. रात्रभर, विशेष करून अमावास्येला ते किंचाळत, याच्या पापाची गाथा यालाच वाचून दाखवत ! त्याने छळून मारलेल्या, कधी मरायला सोडुन दिलेल्या सावल्या त्याचा माग काढत वाड्याच्या भिंतीवर नाचायला लागल्या होत्या. त्याला रात्री भास व्हायला लागले होते. कुणीतरी आपल्या छातीवर बसलंय, कुणीतरी आपले हात-पाय छाटून वाड्याच्या दारांना टांगून जातंय ! कुणी आपले डोळे काढून जमिनीवर फेकतंय. कुणी आपलं तोंड पाण्याने भरलेल्या बंबात , आपला श्वास जाईपर्यंत दाबून धरतंय ! कधी वाड्याला आग लागली म्हणून हा अंगणात येऊन हाहाकार करायचा. कधी एखादी सावली मागे लागलीय, म्हणून गावभर वेड्यासारखं पळत सुटायचा. हाए सगळं रोज होत होतं असंही नव्हतं. पण जेव्हा होत होतं, तेव्हा त्याच्यासाठी ते जीवघेणी आठवण ठेऊन जात होतं. रोज सकाळी-संध्याकाळ तो आपल्या गच्चीवर येऊन त्या टेकडी कडे बघत बसायचा.कपटाने गेलेला सर्जाचा जीव त्यास स्वस्थ बसू देत नव्हता. तशीच नजर विरुद्ध दिशेला असणाऱ्या बंगल्याकडे जायची. तिरस्कार, जळफळाटाने भरलेल्या त्याच्या मनात एकदाही क्षमा मागावी हा विचार आला नाही. कदाचित त्यालाही माहीत होतं, की आपली कर्म क्षमेच्या पलीकडे गेले आहेत.
त्याचे शेवटचे दिवस बघणारे गावात जवळपास नव्हतेच.त्या दिवसांत त्याच्यापाशीही कुणी नव्हते. जो-जो त्याच्या पापात भागीदार होता, त्या प्रत्येकाचा अंत असाच झाला होता. कुणीही पूर्ण आयुष्य जागून मेलं नव्हतं. एखाद्याचे प्रेत जंगलात फासावर लटकलेले दिसायचे, एखाद्याच्या प्रेतावर जंगली श्वापदाने ओरबाडून खल्याच्या खुणा दिसायच्या ! एखाद्याच्या मानेभावती साडीचा फास असायचा, तर कुणी रात्री विहिरीत पाय घसरून पडत होतं. प्रत्येकाचे असे झालेले हाल पाहून त्याच्या काळजात धस्स व्हायचं. त्याला स्वतःचा अंत असाच दिसत होता. पण अंगात असलेला माज काही केल्या जात नव्हता. पाप-पुण्याची चाड अंगात बालपणीपासून नव्हतीच.
आलेला मृत्यू, हा त्याच्याही जन्मभराच्या कर्मासारखाच होता. कोणीही प्रत्यक्ष त्याचा जीव जाताना पहिले नव्हते. वाड्यातून रात्री-बेरात्री कानठळ्या बसणारे आवाज, जीव वाचवण्याच्या धडपडीत वस्तूंची होणारी पडझड, यावरून गावकऱ्यांनी असंख्य भाकड-कथा रचून ठेवल्या होत्या. कर्माच्या गतीवर असलेलं एक जिवंत उदाहरण गावकऱ्यांना मिळालं होतं. त्याचे चरित्र इतके भयंकर होते, की माणुसकीच्या नात्यानेही त्याच्यावर दया करण्यास कुणी जात नसे. शेवटच्या दहा दिवसांत, भीतीच्या संशयावरून त्याने स्वतःला स्वयंपाक करून खाऊ घालणाऱ्या आचाऱ्याचीच कोयत्याने खांडोळी करून बाहेर रस्त्यावर फेकली होती.मानव जन्मात, त्याच्या हातून झालेली ती शेवटची हत्या ठरली. त्यानंतर होणाऱ्या उपासमारीला कंटाळून त्याने दिसेल तो पक्षी, प्राणी मारून खाण्यास सुरवात केली. पहाटे लोकांच्या गोठ्यातील बकऱ्या अर्ध्या मरून पडलेल्या असायच्या, तर कुठे अर्धवट शरीराचे कावळे, पारवे, कोंबड्या रस्त्यावर मातीत मिसळलेल्या असायच्या. गावकरी भ्रभीत झाले होते, तसे त्यांच्या मनात याच्याबद्दल रोषही वाढत होता. टोळी करून त्याला मारण्याचे धाडस मात्र कुणी केले नाही.
त्या रात्री मात्र आवाज खूप वाढू लागले होते. आजूबाजूचे लोक आप-आपल्या घरात दबा धरून बसले होते. त्याच्या किंचाळण्याने कोणातच घराबाहेर पडण्याची हिमंत होईना ! तो वाडाभर पळत होता. ज्यांनी गच्चीवरून पाहिलं, त्यांना फक्त त्याच्या भयभीत होऊन पाळतानाच्या सावल्या दिसल्या. त्याच्या हातात त्याचा कोयता होताच. वार फक्त हवेत फिरत होते. कधी भिंतीवर, कधी बंबावर , कधी भांड्यांवर पडण्याचे आवाज येत होते. समोर कोण होतं, कळण्यास काहीच मार्ग नव्हता. पण तो मात्र मरणाच्या आर्त याचना करत तडफडत होता. रात्र अशीच उलटली. सकाळी देखील कुणी तिकडे फिरकलं नाही. दुसऱ्या रात्री देखील हेच सगळं, अधिक विदारक झालं. सलग चार रात्र हे सगळं चाललं. पाचव्या पहाटे सगळं अचानक शांत झाला. सूर्योदय झाल्यावर काही धाडसी लोक त्याच्या वाड्याच्या बाहेर उभे राहिले. वाड्याच्या गटारातून काळे पाणी बाहेर वहात होते. लोकांचा संशय बळावला. भारद्वाजच्या आजोबांना बोलावणे पाठवले. हातात गंगाजल घेऊन ते आत गेले. त्याचं प्रेत वाड्याच्या दिवाणखान्यात ,एका कोपऱ्याला पडलं होतं. पूर्ण अंगावर त्याच्याच कोयत्याचे वार होते. त्याने स्वतःला इतके रक्तबंबाळ करून सोडले होते, की त्या घावांनीच त्याचा जीव गेल्याचा प्राथमिक समज झाला. पण तसं काहीही नव्हतं. तो गेला होता ! त्याच्या हातून घडलेल्या कोणत्यातरी एका, किंवा अनेक पापांनी एकत्र येऊन त्याचा अंत केला होता. ठरल्याप्रमाणे भर-दिवसा त्याचा अंत्यविधी पार पडला. चितेला अग्नी देण्यास कुणी पुढे येणार नव्हतं. पर्याय म्हणून पेटत्या चितेवर त्याला ठेवण्यात आलं. त्याला घेऊन येणारी बैल-गाडी देखील जाळण्यात आली. जुंपलेला बैल पूजा करून देवाला सोडण्यात आला. धगधगत्या अग्नीने देखील त्याला नाकारले. वातावरण नसताना पाऊस सुरु झाला. शेवटी कंटाळून लोक घरी परतले. पुढे काय झाले, हे प्रेताला आणि अग्निलाच ठाऊक !
वाडा तसाच उदास राहिला. हळू-हळू लोकांनी भयभीत होऊन तिथून लांब जाण्यास सुरवात केली. तो असताना देखील कुणी फिरकले नव्हते. आता तो नव्हता, तरीही त्याचे भय, कर्म आणि गती मात्र तिथे होते. प्रत्येक पावसाने थोडे-थोडे अवशेष पाण्यात वाहून नेले. वादळं येऊन भिंती पाडून गेलीत. वाड्यातली विशाल वृक्षे छतावर कोसळली आणि त्यातून येणाऱ्या सूर्यप्रकाशने त्या पापाने घेरलेल्या वास्तूला खंडर बनवले.
त्याचे शरीर आणि त्याचा आत्मा , आयुष्यभर फक्त पाप करीत राहिले. त्याचा अंतही तसाच झाला. आत्मा इतका कलंकित झाला होता, की त्याला नरकाच्या दारातून परत पाठवले गेले. पण, कुंडलीच्या या खेळाने त्याला पुनर्जीवित केले. हा कु-योगायोग इथे बरोबर लागू पडला. त्याला त्याच्या दयनीय मृत्यूचा प्रतिशोध घेण्याची संधी त्याला नक्षत्रांनीच पुन्हा दिली होती. कधी-कधी अनावधानाने दिलेले एखादे वरदान, इतरांसाठी जीवघेणा शाप ठरतो. इथेही तेच होत होते. जुळून आलेले ग्रह आणि त्याचा झालेला अंत, या सगळ्याची एक अभद्र सांगड बसली. वयात आल्यावर त्याने आनंदचा शोध घेतला. त्याचा अंशतः ताबा मिळवला. त्याच्या आजूबाजूच्या लोकांनाही त्याने भयभीत केले आणि आज सरते-शेवटी तो इथेच येऊन पडला होता. त्याला सगळं आठवत होतं. मृत्यूकडे त्याची वाटचाल सहज नव्हती. शरीराने कित्येक यातना भोगल्या होत्या. उपासमार झाली होती. वेदनेने, भयाने त्याला रात्र-रात्र झोप लागत नव्हती. कित्येकदा उघड्या डोळ्यांनी त्याने सूर्योदय पहिला होता. या सगळ्याचा मुळाशी त्याला तो बंगला आणि माया दिसत होती. तिच्याच आत्म्याने शेवटच्या क्षणापर्यंत आपली प्रतारणा केली. तिच्या मुळे आपला अंत, इतका विदारक झाला ! याच विचाराने काही शेवटचे श्वास घेतले होते. मनात पेटत असलेल्या या सूडाच्या अग्नीत त्याचा शेवट झाला खरा, पण त्याची दुरात्मा मात्र सैरा-वैरा भटकत राहिली.
त्याच्याच मोडलेल्या वाड्यात आता तो आश्रयास राहिला होता. हीच जागा त्याच्यासाठी योग्य होती. त्याला सगळं काही आठवत होतं.
वाट पहाणे आणि सगळं काही येणाऱ्या काळावर सोपवण्याव्यतिरिक्त दुसरा काहीही पर्याय शिल्लक नव्हता. मृत्यूची अजस्त्र दाढ आपली व्याप्ती वाढवत सगळीकडे अदृश्य स्वरूपात फिरत होती. बाहेरच्या अंधारात पडत असणाऱ्या सावल्या अधिकच विक्षिप्त होत होत्या. इथे काय घडतंय, याची पुसटशी कल्पना सुद्धा उर्वरित जगाला नसावी. जो-तो आप-आपल्या परीने स्वतःचा आणि जवळच्या माणसांचा जीव वाचवण्याच्या धडपडीत होता. लेखा बद्दलची चिंता तिथे प्रत्येकाला होतीच. समोर दामोदर आणि शेखरही नव्हते. बाजी आणि दिगंबर केव्हाच या सगळ्यातून मुक्त झाले होते. त्यांचा नंतर काहीच ठाव-ठिकाणा लागला नव्हता.
भर वादळात भरकटलेल्या पाचोळ्यासारखी लेखा गावभर हिंडत होती. बंद खिडक्यांमधून , दाराच्या फटीतून , कुणी घराच्या छता-भिंतीआड लपून तिला बघत होते.पण तिच्या समोर येऊन तिची विचारपूस करावी, हे धाडस मात्र कोणाच्याही उरात नव्हते. गावातल्या म्हाताऱ्या-कोताऱ्या , तिच्या वाटेवर पाण्याने भरलेले पेले, कणिक ,असलं बरंच काही ठेऊन, तिला अमावस्या सुखरूप पार पडावी म्हणून साकडं घालत होते. कुठे तिच्या पाठिवर, कुठे तोंडावर दारं खाडकन बंद होत होती. अधिच अजारपणातून उठल्याने तिचे तेज कमी झाले होते. त्यात अंधारात तिची गत अधिकच दयनीय झाली होती. पुढचा कोणताही विचार न करता, ती या अग्निकुंडात पडली होती, ते फक्त आनंदसाठी. चालून-चालून तिच्या पायाची सालं निघून आली होती. ती पोहोचत असलेल्या प्रत्येक चौकात हीच गत होती. तिच्या आतली भीती हळू-हळू बोथट होऊ लागली होती.
रात्र आरंभली होती. चंद्राची चाहूल सुद्धा आकाशात नव्हती. चालता-चालता ती वाड्याच्या समोर आली. आत तिला काहीतरी जाणवलं. वाड्याच्या विरुद्ध दिशेला लपून बसलेल्या दामोदरला तिच्या येण्याची कल्पना सुद्धा नव्हती. ती शांतपणे वाड्याच्या समोर उभी राहिली. त्या पडक्या वास्तूकडे बघत. तिचे पाय पुढे सरकत नव्हते. कदाचित तिच्या आतल्या एखाद्या सुप्त शक्तीने यावेळी तिची मदत केली होती.
"आनंद" तिने बाहेरून हाक मारली. आत त्याला एखादा झटका बसल्यासारखे झाले.
"मला माहिती आहे, आत आहात तुम्ही...!" त्याने एका कपारीतून बाहेर पाहिले. त्याला एका स्त्रीची आकृती दिसली.
" नाहीये तो...! जा इथून." अंगाला कापरं फुटावं, इतक्या मस्तवाल आवाजात त्याने तिला बजावले.
" आनंद, तो तुम्हाला काहीही करू शकणार नाही.तुम्ही बाहेर या."
आत्तापर्यंत त्याने ताबा घेतलेल्या आनंदच्या आत लेखाचा आवाज पोहोचला. आपल्या शरीरातून हे अभद्र लक्षण जावे, म्हणून त्याची धडपड सुरू झाली.
" उगाच मूर्खपणा करू नकोस. तुझा आनंद आता तुझा राहिला नाहीये." त्याने पून्हा आवाज काढला.
" हे तू कोण ठरवणारा ? ज्याचं त्याला ठरवू दे ! " तिने देखील तितक्याच धीराने त्याला उत्तर दिले. आनंद आपले पाय उचलायचा प्रयत्न करू लागला.
" आत ये...! घेऊन जा आपल्या आनंदला." त्याने तिला सरळ-सरळ आव्हान दिलं.
ती वाड्याकडे सरकू लागली. आनंदने तिथला एक दगड घट्ट धरून ठेवला. तिची पावलं सरळ मृत्यूच्या आगारात सरकत होती. याचे तिला भान नव्हते. वाड्याच्या दाराला तिने हात लावला. दार आत गेले. आतला अंधार अधिक गडद झाला. तिने पाऊल आत ठेवले. त्याने एका पडक्या भिंतीची सावली स्वतःवर घेतली. अजून ती त्याच्या आवाक्याबाहेर होती. चार पैकी एक पायरी ती चढली होती. दुसऱ्या पायरीवर पाय ठेवताच ती आत ओढली गेली.
तो हात आनंदचा होता. पण ते ओढणे आनंदचे नव्हते. तिला त्याने वाड्याच्या आतल्या अंगणात फेकले.
"हे घर आहे माझं ! इथे माझी सत्ता चालते. तुझ्या आनंदची नाही." तो तिच्या अंगावर गुरगुरला.
"बघायचा तुला...तुझा आनंद...?" तो एक-एक पाऊल तिथे टांगलेल्या मशालीकडे टाकू लागला.
लेखाच्या सर्वांगाला कापरं फुटलं. ती पूर्ण भानावर आली.
" तू, तू नेणार त्याला ! माझ्या तावडीतुन..?"
त्याच्या डोळ्यातून ज्वाला निघत होत्या. कपड्यांच्या पूर्ण चिंध्या झाल्या होत्या. काळा पडलेला त्याचा चेहरा पूर्ण सुजला होता. केस पूर्ण पिंजारलेले. हाता-पायावर जागोजागी जखमा आणि त्यांच्या आजूबाजूला सुकलेलं रक्त होतं. हे सगळं त्याने आनंदच्या शरीरासोबत केलं होतं. एखादा प्राणी त्याची शिकार फाडून ठेवतो, तसंच आनंदचं झालं होतं. त्याच्या बांध्याची अक्षरशः लक्तरं झाली होती.
क्षणभर त्याला मशालीच्या उजेडात लेखा पाहू लागली. ती भानावर आली होती. अंगात असेल तेवढं बळ एकवटून ती जोरात किंचाळली. आनंदचं हे रूप तिला सहन नाही झालं.
" जा न घेऊन. जातेस न..!" तो तिच्या जवळ येऊ लागला. अगदी तिच्या समोर आला. भीतीने लेखा थरथरू लागली. या आधी तिने असा प्रकार स्वप्नात सुद्धा पहिला नव्हता.
"अजून बघायचंय...?" तो तिच्या अगदी जवळ आला. त्याच्या अंगातून अतिशय उग्र दर्प येत होता. भीती आणि किळस याने लेखाला भुरळ यायला लागली होती. त्याने त्याची जीभ बाहेर काढली. जिभेवर जागो-जागी तांबडे-काळे डाग पडले होते. त्याने तिच्या कडे बघतच, माशालीतून एक निखारा उचलला आणि जिभेवर ठेवला. ओल्या निखाऱ्याच्या चटक्याने आनंदने एक गगनभेदी आरोळी ठोकली. ती ऐकून लेखाने आपले कान झाकले. बघता-बघता तो निखारा त्याने गिळला. वेदनेने आनंद वेडा झाला.
" हेच करतो मी ! त्याला इतक्या वेदना दिल्या आहेत, की त्याचे शरीर आता काहीच कामाचे राहिले नाहीये. तो मला अडवू पण शकत नाही, इतका तो दुर्बल झालाय. तो तेच करतो, जे मी त्याच्याकडून करवतो. तेच बोलतो, जे मला सांगायचंय. आणि तू त्याला घेऊन जाशील...? कुठे ? मी बाहेर येताच त्याच्यात असलेला उरलेला जीव सुद्धा जाईल. मग जा घेऊन...! त्याचं प्रेत ! पण त्यासाठी तुला थोडं थांबावं लागेल. उद्या सूर्यास्त होईल, तेव्हा माझं काम सुरु होईल, आणि रात्रीतून ते संपेल. मग तू आणि आनंद...!" तो किळस येईल असं हसू लागला.
आत्तापर्यंत भयात असलेल्या लेखाने हळूच पदराला बांधलेली गाठ सोडली. एका चिमटीत मावेल तितकी रक्षा तिने घेतली आणि अगदी हाताजवळ असलेल्या त्याच्या पायाला ती लावली. पायावर निखारे ठेवल्यासारखा तो ओरडला आणि झटकन बाजूला झाला. जागा झाल्याने लेखा तिथून निघाली. तो सावरला.
" तुला काय वाटलं ! इथून जाशील ? इथून आजवर कुणीही गेलं नाही." लेखाने त्याला दिलेल्या आव्हानाचा त्याला राग आला. त्याने मशाल ठेवली आणि एका अंधारल्या कोनाड्यातून त्याचा कोयता बाहेर काढला. पण त्याला लेखा समोर दिसली नाही. तो जास्तच चिडला. त्या अंधारात लेखाला त्याचे लाल डोळे जास्तच भयानक वाटले. ती चुकून बाहेरच्या नाही, तर आतल्या बाजूस आली होती. तिच्या पायाला खंगलेल्या वाड्याच्या अवशेषांचे तुकडे टोचत होते. तो तिला अधाश्या सारखा शोधत होता.
" तू बाहेर जाऊ शकणारच नाही. तू एकटी आहेस, जी याला पूर्वपदावर आणू शकते."
एका भिंतीच्या आडोश्याला उभ्या असलेल्या लेखाच्या डोक्यावर माती पडू लागली होती. तो भिंतीच्या त्या भागात होता. त्याने जोरात भिंतीवर आपलं डोकं आदळलं. वरून एक मोठी शिळा लेखाच्या डोक्यावर पडू लागली. आणि कुणीतरी तिला जोरात बाजूला ओढले. ती किंचाळणार, इतक्यात त्याने तिच्या तोंडावर हात ठेवला.
" मी दामोदर, इथे कशाला आलात तुम्ही?" लेखाला दामोदरसुद्धा त्यातलाच एक वाटला. ती ओरडायचा आणि सुटायचा प्रयत्न करत होती. त्याने तिला सावध केले.
"ओरडू नका. त्याच्या हाती लागाल, तर तो तुम्हाला मारल्यावाचून रहाणार नाही. शांत उभं रहा."
लेखामध्ये इतकं धाडस असेल, हे दामोदरला माहित नव्हते. पण हे धाडस तिच्याच जीवावर बेतले होते. त्याने तिला सावध केले.
" हे बघा..! तुम्हाला त्याच्या समोर जावं लागेल. त्याला वाड्याच्या बाहेर काढावं लागेल." लेखा ऐकू लागली. तो तिच्या शोधात अख्खा वाडा फिरत होता. दामोदरला वेळ मिळत होता.
"त्याला आव्हान नका देऊ. आनंदला हाक मारा, आणि या वाटेने बाहेर पडा."
तो तिला शोधत वाड्याच्या मागच्या दरवाजात आला.
"आनंद...!" लेखाने जोरात आरोळी मारली.
" आनंद, बाहेर आणा त्याला...!" तिचा ओरडण्याचा थोडा परिणाम होऊ लागला. त्याची पाऊलं थबकली.
"त्याला बाहेर आणा आनंद, त्याशिवाय तुमची आणि माझी सुटका होणार नाही." हा आवाज आनंदच्या कानातून हृदयापर्यंत गेला. तो स्वतःचे शरीर ओढू लागला. तो त्याला एक पाऊलही टाकू देत नव्हता.
" त्याला बाहेर काढा आनंद...!"
उरलेलं सगळं बळ एकवटून आनंद त्याला ओढू लागला. त्याच्या आत लेखाचा आवाज घर करत होता. आज पर्यंत त्याच्या तालावर नाचणाऱ्या आनंदला कित्येक दिवसांनी कोणीतरी त्याच्या नावाने हाक मारली होती. तो जागृत होऊ लागला होता. त्याची पाऊलं पडू लागली होती. तो पूर्ण बळ लावून त्याला ओढत होता. पहिले पाऊल जमीनीवर पडले आणि आनंदच्या आत असलेल्या त्याला आपल्या पराजयाची पाहिली पायरी दिसली.
" त्याला बाहेर काढावं लागेल आनंद. त्याला त्याच्या वाड्यातून बाहेर काढा." लेखाचे भय कुठल्या-कुठे पळाले होते. ती आनंदला बळ देऊ लागली होती. त्याला ओढत आनंद दारापाशी घेऊन आला. मागून दामोदरने पूर्ण शक्तीनिशी त्याला आपल्या वाड्याबाहेर रस्त्यावर ढकललं.
तो रस्त्यावर पडला. उठायची धडपड करू लागला. आनंदने त्याला उठू दिले नाही. त्याचा कोयता त्याच्या हातातून निसटला. आता त्यालाही कळून चुकले होते की आपल्याला चुकीच्या वेळी बाहेर काढलं आहे. तो क्षीण होऊ लागला होता.
" आता वेळ नाहीये. याला अपल्याला न्यावं लागेल." दामोदर त्याच्याकडे चालत जाऊ लागला.
"कुठे ?" थकलेल्या लेखाने त्याला विचारलं.
" त्याचा अंत इथे नाही, आपल्या हातून तर नाहीच नाही !"
त्या अजस्त्र देहाला दामोदरने उचलले. आनंद आणि आत असलेला तो, त्यामुळे देहाचे वजन वाढले होते. त्याला खांद्यावर घेऊन दोघे बंगल्याकडे निघाले....!
क्रमश:
अनुराग
माया
भाग - २४
लेखन : अनुराग
माणसाच्या आयुष्यातला सगळ्यात मोठा गैरसमज म्हणजे, की ही सृष्टी तो चालवतोय. न सृष्टी निर्माण करण्याची शक्ती, न पुढे ती कशी चालेल याचे नियोजन. स्वतःच्याच पापाच्या आणि विवंचनेच्या डोंगरखाली तो पुरता अडकलेला आहे.त्यात या भूमीवरून पाप नाहीसे करण्याचे बळ कुठून येणार ? आपल्या याच समजुतीच्या आविर्भावात, तो मत्सरी होतो. त्यात लालूच जन्माला येते. त्यात अहंकाराचे बीज पुढे गेल्यावर एक विषारी महावृक्ष होऊ लागते. आणि यात नकळत त्याच्या पापाचा घडा भरत जातो. याची नोंद त्याच्याकडे नसली, तरी नियती याची नोंद घेत असते. त्याची शिक्षा-अशिक्षा सुद्धा ठरते. त्याच्या पापाचा आलेख बघून, त्याच्या उर्वरित आयुष्याचा आणि त्याच्या मृत्यूचा निर्णय होत असतो. त्याच्या आत असलेला अहंकार, माज, कटुता आणि निर्दयता, इतक्या सहजासहजी बाहेर निघत नाही. त्याचा मूळ स्वभाव कधीही बदलत नाही. इथेही तसेच काहीतरी होते. मूळ सुभानचा अंत केविलवाणा आणि घृणेने भरलेला होता. संपूर्ण आयुष्य त्याने फक्त अहंकारात आणि कमकुवत लोकांवर अत्याचार करून घालवले. त्याचा त्यावेळीचा अंत ठरलेला होता.
शेखरची अस्वस्थता वाढत होती. भुकेने पोटात तयार झालेले खड्डे आणि थकवा, या सोबत बाहेर काय सुरु आहे, याचा तणाव त्याच्या मानसिकतेला जास्तच खच्ची करत जात होता. कोणत्याही प्रसंगाला सामोरे जाण्याची त्याची तयारी तासातासाने ढासळत चालली होती. तो या काळात पूर्ण बंगला फिरून आला. प्रत्येक खिडकीतून तो बाहेर बघत होता. दिवसा त्याला हळू-हळू कोमेजणारी बाग दिसत होती. झाडं-पानांच्या हालचाली दिसत होत्या. पण आता अंधारात त्याला काहीच दिसत नव्हते.
"तू इतकी वर्ष या अंधाराशी कसं जमवून घेतलंस ?" त्याने न दिसणाऱ्या मायास प्रश्न केला.
" या पेक्षा जास्त महत्वाचं हे आहे, की मी इतकी वर्ष बाहेर निघालेली नाहीये." तिने अत्यंत शांतपणे उत्तर दिलं.
त्याच्या डोळ्यात पाणी तरळलं. तो काही तासांत कंटाळला होता. आणि ती मृत्यूनंतरही , एका अज्ञात कालखंडासाठी आत बंदिस्त होती. कोणाला दिसत नव्हती, कोणाशी बोलत नव्हती. बाहेर पावसाच्या पाण्यावर फुलणारी तिची बाग, ती खिडक्यांमधून जेमतेम दिसणारी हिरवळ, पाखरांचा किलबिलाट, आणि खूप साऱ्या आठवणी !
" कसं सोसलं हे सगळं?"
" जे नाशीबात असतं, त्याच्याशी मैत्री करून घ्यावी ! ते आपलंसं करून घ्यावं. त्यात कधीतरी आपल्या मनासारखं बदल घडेल, ही आशा सोडू नाही. या प्रतारणा, हा जिव्हारी लागणारा एकांत यांच्यात मी स्वतःला गुंतवून घेतलं. बालपणीच्या आठवणी रोज आठवायचे. रावसाहेब, तू, ते घोडे, बाहेरचं सुंदर जग...या सगळ्या आठवणींनी रात्र आणि दिवस निघून जायचे." तिचा खोल जाणारा आवाज , तिच्या एकांताची गाथा सांगत होता. न बघता सुद्धा तिच्या डोळ्यातून गळणारे टिपूस त्याला दिसत होते.
"वर गच्चीवर गेले, की बाहेर रस्त्यावर फिरणारे लोक दिसतात. वाटतं, त्यांना बोलवावं, गप्पा माराव्यात. पण भीतीमुळे कुणी आत येत नाही. मुक्याने जगात चाललेल्या हालचाली पाहून समाधान मिळतं."
रात्री केव्हातरी शेखरचा डोळा लागला. आज त्याला झोप लागली, हेच महत्वाचं होतं. माया शांतपणे त्याच्या आजूबाजूला हिंडत राहिली. सर्जाच्या स्वभावातल्या अनेक खुणा तिला त्यात दिसल्या. चेहरा नवा असला तरी स्वभाव आणि गुणात काहीसे साम्य होतेच. शेवटी एका जन्माचा मोठा काळ त्याने घालवला होता. बराचसा बदल अपेक्षित होता. काही तडजोडी होत्या, ज्या मायाला करायच्या होत्या. एकाच जन्मात तिच्या संपून गेलेल्या सहाजिक इच्छा-अक्षांशा कधीही भरून न निघणाऱ्या होत्या. या अश्या जगण्यात तर नाहीच नाही. इथे सगळं अपूर्ण होतं. स्पर्श नव्हता, दृष्टी होती ती ही अपूर्ण. संवाद होते, आंधळे ! संवेदना होत्या, त्याही एकांगीच ! मानवी आयुष्यातली एकही खूण तिच्यात आज नव्हती. भूक, तहान, झोप , थकवा, काहीच नाही. पण शेखर माणूस होता. त्याला हाए सगळं लागू पडत होतं. उद्या काय घडणार आहे, त्याचा त्याच्या उर्वरित आयुष्यावर परिणाम होणार होता. त्याला जगणे आणि मरणे दोन्ही महत्वाचे होते. त्याच्या मागच्या जन्मावर तिचा अधिकार होता, पण या जन्मावर तिचा किती अधिकार होता, हा एक संभ्रम होता.
आपल्याला मुक्ती मिळावी, म्हणून त्याचा जीव टांगणीला लावणे, कितपत योग्य ? याचा विचार तिने, तो पाहिल्यांदा बंगल्यात आला, तेव्हाच केला होता. असे शेकडो वर्ष ती बंदिस्त राहिली असती, तरी तिची हरकत नव्हती. पण नियतीला हे मान्य नव्हते ! नियतीला हा खेळ कदाचित याच जन्मी संपवायचा असेल. असुरांच्या कर्मांना आव्हान तरी द्यायचे होतेच...!
"आणि तुला वाटतं, हे इतकं सोपं आहे?" स्मशानात त्या दोघांनी आनंदला एका जाड झाडाच्या बुंध्याला बांधून ठेवले होते. तिथे कुणी येणार नव्हते. ती जागा पवित्र होती.
" नाही, पण अवघडही नाहीये." लेखाने त्याला उत्तर दिले.
तिच्यातला लढाऊ बाणा त्याला आवडला. खूप धाडस होते तिच्यात ! इथे येताना तिला माहित देखील नव्हते, की तिला कोणत्या दिव्याला सामोरे जावे लागणार आहे. तिचा जीवही जाऊ शकतो, हे ही तिला माहित होतं ! तरीही ती तयार झाली.
" प्रेम -प्रेम म्हणतात ते यालाच का ?" त्याने सहज विचारलं.
" कदाचित, तुम्ही कधी ...?"
" छे-छे...नाही मिळाला वेळ ! आमच्या सारख्याचे आयुष्य दुसऱ्याच्या कारणी लागतं. जुने वाडे, खंडरं, किल्ले, यांच्यात दडलेल्या कहाण्या , त्यांचे रहस्य ! या सगळ्यात सुरु झालेला लहानपण आज इथे येऊन मोठं झालं. हे मी निवडलं, आणि यात मला खूप शांतात मिळते."
"पण कुणीतरी असावं नं, पुढे आपली गाथा सांगणारं ? उतार वयात आपला सांभाळ करणारं."
"याचा विचार नाही केला अजून. कदाचित आता करीन...!"
स्मशानात सहसा कुणी येत नव्हतं. गेल्या काही दिवसांपासून घडणाऱ्या घडामोडी लक्षात घेता , आता तर नाहीच नाही..!
"स्मशानाबद्दल लोक उगाच काहीही विचार करतात." आजूबाजूला पसरलेला निसर्ग पाहून दामोदर म्हणाला.
"याच्याइतकी शांत जागा नाहीये कुठेच. माणसाच्या अंगातली चेतना कुठेही गेली, तरी शरीराशी असलेला मोह इथेच सुटतो. इथेच त्त्याचा आत्म्याला शरीर मनसोक्त बघुन घेण्याची शेवटची संधी मिळते. जन्म कितीही वर्षाचा असो, इथे तो संपतोच ! लोभ संपतो...! लोक उगाच घाबरतात ! या सारखी पवित्र जागा नाही कुठे..! ""हा या जागेवर इतका शांत कसा ?" लेखाने लांब झाकून ठेवलेल्या आनंदकडे पाहिलं. " हा पाहिल्यांदा आला आहे इथे, असं नाही ! इथे जो सन्मान माणसाला मिळतो, तो याला मिळाला नाहीये. कदाचित म्हणून तो अस्वस्थ असेल. वाट बघत असेल, कुणीतरी त्याच्यासाठी रडेल...! पण आता ते शक्य नाहीये."
लेख आनंदकडे चालत गेली. तिची परिस्थती मायापेक्षा वेगळी नव्हती. ती आनंदला घ्यायला आली होती. त्यात ती कितपत यःस्वी होणार होती, याची शाश्वती तिलाही नव्हती. क्रूर नियती कधीच नसते. तिच्या मनात स्वार्थ, किंवा कुणाला छळण्याची मानसिकता कधीच नसते. ती निर्जीवही नसते. ती पाण्यासारखी असते. माणसाचे कर्म तिला वाट करून देत असतात. गेल्या काही काळापासून प्रत्येकाच्या आयुष्यात घडलेले छोटे-मोठे प्रसंग नियतीने त्यांच्या कर्माला दिलेली एक गतीच होती. आनंदचा देह शांत पडलेला होता. या देहात प्राण कोणाचेही असोत. या वेळी ते स्वतःबद्दल काहीतरी विशिष्ट विचार करत होते. सूर्याची कोवळी किरणे या देहावर पडली होती. त्याचा चेहरा दगडासारखा काळा पडला होता. शरीर अत्यंत कृश झाले होते. जागेजगी जखमा होत्या, काही भरत आल्या होत्या. काही कालच्या, एकदम नव्या होत्या.
"हात नका लावू त्याला !" दामोदरने तिला लांबून सावध केले. "त्याला आत्ता झालेला कोणताही स्पर्श कळणार नाही. हा आनंदच आहे, याची खात्री नाही."
लांबून भारद्वाज आणि निरोप्या येताना दिसले. त्यांनी आपले घोडे बाहेर ठेवले.
" बरं झालं, याला इथे आणलं आधी." भारद्वाजने निरोप्याला खूण केली. त्याने नदीच्या व्हात्या पाण्याने भरलेला एक घडा आनंदच्या अंगावर ओतला. त्याच्या शरिराला लागलेली बरीच मळवट दूर झाली. त्याच्या दोन्ही हातांनी केशरी दोरे बांधले.
"याचा काही उपयोग होईल, असं वाटतं तुम्हाला ?" दामोदरने त्यांना विचारलं.
" हे आनंदसाठी आहे, यावर, हे आपल्या समाधानासाठी आहे."
"अजून पूर्ण दिवस जायचा आहे." निरोप्याने घोड्यावर लादून आणलेलं सगळं सामान काढलं. ते दिवसभर त्यांना पुरेल एवढंच होतं.
"पुढे...!" दामोदर ने त्यांना विचारलं.
"जे ठरलंय, त्यात बदल होणार नाही. याला त्याच्या ठिकाणी न्यावेच लागेल." तिथे एक मोठा दगड पाहून ते त्यावर बसले.
घाबरलेलं गाव आता दारं उघडून बाहेर येऊ लागलं होतं. संकट आटोक्यात आल्याचं त्यांना कळलं होतं. पण पूर्णपणे संपलं ,याची काहीच खात्री नव्हती. लहान मुलं तर चार दिवसांपासून भिंतीच्या आत होते. जनावरं घरात, अंगणात आणि कुलुपात होते. दारांवर ,खिडक्यांवर काळे पडदे चढले होते.घरा-घरात देव-धर्म सुरु झालं होतं. आजची अमावस्या इतर दिवसांपेक्षा वेगळी नव्हती. पण गाफील रहाणं शक्यच नव्हतं. भारद्वाजच्या घरात अक्षरश: कोंडून ठेवलेले सगळेच खूप कंटाळले होते. कुणालाही बाहेर पडण्याची मुभा नव्हती. "बाहेर पडून बघावं का ?" चांदेकरांना सारखी डोळ्यासमोर लेखा दिसत होती. उघड्या डोळ्यांनी रात्रभर भिंतीला पाठ लावून बसले होते. काशी देखील जागीच होती. इतरांनाही झोप नव्हती. "नाही,नको ! आपल्या बाहेर जाण्याने होत्याचं नव्हतं व्हायचं...!" पंत बाहेर जाण्यास तयार नव्हते. रात्रभर त्यांनाही बाहेरून नको-नको ते भयानक आवाज येत होते. बाहेर पाऊल टाकण्याने स्वतःचा आणि बाहेर असलेल्यांची धोका वाढणार होता.
या पुढचा प्रवास काल रात्रीहून जास्त अवघड होता. आनंदला पाठीवर घेऊन, गावच्या या वेशिवरून य्या वेशीवर जायचे होते. मध्ये कुठेही त्याचा पाय जमीनीवर टेकवायचा नव्हता. जमीन शापित होती. त्याच्या मागच्या जन्माचं सगळं गुपित, क्रौर्य त्या जमिनीत होतं. नुसत्या स्पर्शाने त्याच्या पायाने ते डोक्यापर्यंत पोहोचलं असतं. घोड्यांचे लगाम आणि नाथा सुटल्या. दामोदरने त्याची व्यवस्था केली. रात्रीपासून त्याच्यातही बळ असे उरले नव्हते. सूर्य डोक्यावर असताना सुरु होणारा प्रवास काही तास चालणार होता. दुसरा मार्ग होता, पण त्या जंगलातून आणि लांबचा होता. त्यात जीवाला धोका होता. सूर्य माथ्यावर येताच त्याने आनंदला उचलून खांद्यावर घेतले. त्याला वाट दिसू नये, म्हणून त्याचे डोके जमिनीकडे केले. लेखा ही मागे सोबत होतीच. आज आनंद बराच जड भासत होता. पण जाणे भाग होते. वाटेने कोणाशी बोलण्याची मुभा नव्हती. कोणास उत्तर देण्याची मुभा नव्हती. थकण्याची मुभा नव्हती. पाण्याने भरलेला कातडी पिशवी, ते खंजीर आणि त्याची पिशवी सोबत घेऊन दामोदर निघाला. अमावस्या लागण्यास अजून वेळ होता.स्मशानाच्या बाहेर त्यांनी पाऊल टाकले. अर्ध्याशुद्धीवर असलेला आनंद दामोदरच्या पाठीवर हिंदोळे घेऊ लागला.
तिघांनी गावची वेस मागे टाकली. गावात काहीच नवे घडले नव्हते. दामोदर थोडा थकायला लागला होता. अचानक एका मोठ्या बाभळीच्या झाडाची फांदी घोंगावू लागली. तिच्या फांद्या ताड-ताड करत वाटेवर पडू लागल्या. तो प्रकार पाहून दामोदर जागेवर थांबला. त्याने आपला रस्ता बदलला. गावच्या एका निमुळत्या गल्लीत तो शिरला. त्याला मागून भयानक आवाज येऊ लागले. हाए आवाज चहूबाजूंनी येत होते. गल्लीतून बाहेर येताच त्याला समोरचे दृश्य पाहून धडकी भरली. तो तिथेच येऊन पोहोचला होता. बाभळीच्या मोडून पडलेल्या काटेरी फांद्यानी आता तिथे एक काट्याचं वलय करून ठेवलं होतं. दामोदर क्षणभर थांबला. आधीची डाव्या बाजूची गल्ली टाळून तो उजव्या बाजूस शिरला. बरंच चालून आल्यावर पुन्हा तेच घडलं. आता मात्र गत्यंतर उरलं नव्हतं. त्याला त्या काट्यातून जावे लागणार होते. काहीही विचार न करता त्याने काट्यात पाय टाकला. जे हलके होते, ते मोडून पडले, पण जे जड होते, ते पायात रुतु लागले. त्याला असाह्य वेदना झाल्या. पण नाईलाज होता. साधारण शंभर पाऊलं तो चालून गेला.पाय रक्तबंबाळ झाला. पण तो थांबला नाहीच. शरीरातून घामाच्या धारा वहात होत्या. पाठीवरचं ओझं अधिक-अधिक जड होत होतं.
त्याच्या मागून चालत असलेल्या लेखालाही त्याच्याच मार्गाने जाणं भाग होतं. तिची परिस्थिती अधिकच खंगली होती. नजर जात होती, तिकडे तिला काळ्या सावल्या, अर्धवट मारून पडलेली जनावरं केकाटताना दिसत होती. शेवटचे काही श्वास उरले असताना ते तिच्याकडे पाणी मागत होते. पण हे सगळं रचित होतं. गाव त्याचं होतं. गावातल्या मृतम्यांचा तो अघोषित पालक झाला होता. वाईटावर असलेल्या निर्विवाद सत्तेमुळे तो नकारात्मक सजीव आणि निर्जीवांचा सर्रास वापर करत होता. फक्त दामोदरच्या पाठीवर असल्याने आणि सूर्यप्रकाश प्रखर असल्याने त्याला स्वतःला हालचाल करता येत नव्हती. ते त्या कचाट्यातून सुटले. अमावस्या सुरु झाल्याचं दामोदरच्या लक्षात आलं.पण सवय झाल्यासारखी पाऊलं चालत होती. पाठीवर पाप होतं. शरीर थकत आलं होतं. धीर सुटत होता. पण थांबता येत नव्हतं.
"कुठवर चालत रहाल?" लेखाला अचानक कानात जोरात आवाज आला. तिने आजूबाजूला पाहिलं. तिला कोणीच दिसलं नाही. "थकाल, पडाल ! तुम्हाला काय वाटलं, इतकं सोपं आहे. खांद्यावर टाकलं, की नेलं...?"
लेखाने आजूबाजूच्या घरांकडे पाहिलं. प्रत्येक घराच्या दारापाशी तिला तो उभा असलेला दिसला. कुठे अंगणात, कुठे छपरावर, कुठे विहिरीपाशी ! सगळीकडे तोच दिसत होता. ती घाबरली आणि तिचे चालते पाय थांबले. तिने दामोदरला आवाज द्यावा, म्हणून त्याच्याकडे पहिले.दामोदर त्याच्या खांद्यावर असल्याचं तिला दिसलं. हळू-हळू ते सगळे वाढू लागले. आणि काही क्षणात इतके वाढले, की सर्वत्र दिसू लागले. काही कळायच्या आत, तिथे गर्दी झाली. दामोदर आणि तिच्यात अंतर पडलं. तिला दामोदर दिसेनासा झाला. आणि ती हरवली. सगळ्याच एकसारख्या आकृत्या तिच्या आजूबाजूला गोळा झाल्या. आणि अचानक एक-एक करून अदृश्य होऊ लागल्या. काही वेळाने लेखा त्या रस्त्यावर एकटी उरली.
कधी-कधी अंगात असलेलं धाडस एखाद्या कारस्थानासमोर लीलया बळी पडतं. लेखाचे तेच झाले. लवकरच तिच्या लक्षात आलं, की ती त्या गावात, त्या रस्त्यावर नसून, त्याने रचलेला एका मायावी सापळ्यात फसली आहे. हतबल होऊन ती सैरा-वैरा धावू लागली. आनंद, दामोदर यांना बोलावू लागली.पण तिला समोर दिसत होतं, ते फक्त विराण, धुळीने माखलेलं गाव आणि ओसाड रस्ते.
भारद्वाजच्या घरात दडून बसलेल्या चांदेकरांना लेकीच्या आर्त किंकाळ्या ऐकू आल्या. त्या दुसऱ्या कुणालाही ऐकू आल्या नाहीत. प्रमाणाच्या बाहेर अस्वस्थ होऊन ते ताडकन उठले. कोणी अडवायच्या आत त्यांनी दार उघडलं आणि ते घराच्या बाहेर पडले. घराचं दार त्यांच्या पाठीवरच बंद झालं. लेकीच्या ओरडण्याचा माग घेत ते रस्त्यांवर धावू लागले. त्यांना कुणीही दिसलं नाही. रस्त्यावर चिट-पाखरूही नव्हतं. ते लेखाला शोधत वाट फुटेल तिकडे धावू लागले. या धावण्यात त्यांच्याशी कुणीतरी स्पर्धा करत होतं. मुलीच्या त्या किंचाळण्यात, ते हे देखील विसरले, की आपला कुणीतरी पाठलाग करतंय.
पाठलाग निवळला. चांदेकर पळून-पळून दमले होते. आता त्यांच्याही लक्षात आले होते, की हा एक सापळा आहे. पण क्षणभर का होईना, हे दु:स्वप्न असावं आणि आपली पोरगी सुखरूप आपल्या समोर उभी रहावी, असं त्यांना वाटलं. तहानेने घसा कोरडा होऊ लागला. आजू-बाजूच्या खिडक्यांमधून या धाप लागलेल्या म्हाताऱ्याला लोक बघत होते. पण कुणी बाहेर येऊ धजत नव्हते. त्यांची दृष्टी क्षीण होऊ लागली. पाय लटपटू लागले. ते कोसळले...!
क्रमश:
अनुराग
