माया
भाग - १९
लेखन : अनुराग
भाग - १९
लेखन : अनुराग
त्यांच्या डोळ्यात भूतकाळ दाटून आला होता. वेळीच न केलेले उपाय, काही गोष्टींवर नसलेला विश्वास यात अनेकांना आपले वर्तमान अंधारात दिसत होते. प्रत्येकाच्या मागावर असलेली भीती कोणत्यातरी रुपात खरी होत होती. समोर घडत असलेले एक-एक प्रसंग अस्वस्थ करणारे तर होतेच, पण कोडं अधिकच गुंतत जात होते. आप-आपल्या परीने ते सोडवण्याच्या प्रयत्नात, नवीन येणारी आव्हानं उभी रहात होती.
"कोणते असुर ? कोणत्या कुंडल्या...?" दामोदरच्या प्रश्नावर किर्तीकरांनी आनंदकडे पाहिले.
"तुम्हाला वाटतं तसं हा कोणी पिशाच, प्रेत किंवा आगळ्या योनीतील नाहीये ! साधारण माणूस आहे हा ! बाधित म्हणू शकता, किंवा याच्या कुंडलीत असलेल्या दोषामुळे याला हा सगळा त्रास होतो आहे." बसल्या जागी किर्तीकरांनी आनंदची सगळी गाथा समोर बसलेल्यांना सांगितली. सगळं ऐकून कोणाचाच सहज विश्वास बसला नसता. पण सगळं डोळ्यासमोर होतं. घडत होतं. कोणीतरी घडवून आणल्यासारखं का होईना, पण होत होतं...!
" याचा इलाज असेलच ना...?" दमोदरने विचारले.
" प्रत्येक गोष्टीला इलाज असतो. पण तो वेळेवर झाला पाहिजे. वेळ आल्यावर नाही."
पंतांकडे त्यांनी टाकलेला कटाक्ष अतिशय केविलवाणा होता. त्यांच्या पाठोपाठ, सगळ्यांनीच पंतांकडे पाहिले. आज नियतीने पंतांना एक चांगला धडा दिला होता.ते स्तब्ध नजरेने आनंदकडे बघत बसले होते.
"बोला पंत...!काहीतरी बोला !" ते काहीही बोलले नाही. बराच वेळ काहीच हालचाल झाली नाही. ते वेगळं अक्षर कुणाचं आहे, हे दामोदरला शोधावे लागणार होते. पण त्या आधी, त्या बंगल्याचा आणि घडणाऱ्या या घटनेचा काही सबंध आहे , हे सुद्धा बघावे लागणार होते.
" मला नाही वाटत, की तुम्हाला यापुढे या गावात रहाता येईल. गावकऱ्यांनी जे काही सोसलं आहे, त्यावरून तरी..!" शेखरने एक वेगळी भीती बोलून दाखवली. सगळेच हतबल होते. या पारिस्थितीत, एक पाऊल टाकणे अवघड झाले होते, गाव सोडून पून्हा परत जाणे कसे शक्य होईल ? गावकऱ्यांची समजूत काढणे शक्य नव्हते. उगाचच धोका पत्करून उपयोग नव्हता.
" आम्ही आत्ताच निघतो...!" कीर्तिकर बोलले." आमच्यामुळे गावाला त्रास...!"
" नाही, कोणी कुठेच जाता कामा नये." दामोदर म्हणाला.
" गाव तर काय, या गाभाऱ्यातून जरी आपण बाहेर पडलो, तरी जीवावर बेतेल." क्षणभर शांत बसून तो विचार करू लागला.त्याने पून्हा वही उघडली. बदललेली अक्षरं तो पुन्हा पून्हा वाचू लागला. कदाचित या परायणात त्याला त्याचा नारायण सापडेल, या आशेनेच ! तो एकदम उठला.
" इथून कुणीच हलू नका. उद्या सकाळपर्यंत काहीतरी चांगलं घडून येईल." एवढे बोलून तो बाहेर पडला. गावातलं एक-एक मंदिर त्याने उघडून पाहिलं. तिथे ठेवलेल्या पोथ्या चाळून पाहिल्या. तिथे सापडलेलं एक-एक साहित्य त्याने तपासलं. कुठेही काहीच सापडलं नाही. त्यानेही काहीच बघायचं सोडलं नाही. तास-दोन तास असेच गेले. गावातलं एकही मंदिर असं उरलं नव्हतं.
"सांगा तरी, काय शोधताय...?" विठ्ठल मंदिरातच रहात असलेल्या पुजारीबुवांनी त्यांना विचारलं. त्याने सोबत आणलेल्या वहिचं एक पान त्यांच्या समोर घडी करून ठेवलं. त्या वयस्कर पुजारी बुवांनी ते पान दिव्यासमोर धरलं. काही काळ त्याकडे पाहून त्यांनी दामोदरकडे पाहिले.
"कुठे सापडलं हे...?" त्यांच्या आवाजात आश्चर्याचे भाव होते.
"गावाच्या पूर्वेला...!"
"तरीच...! या माझ्यामागे." गाभारा लावून दोघेही गावाच्या एका बारीक बोळीत शिरले. रात्रीच्या अंधारात मशालीचा उजेड बोलका होता. एका जुन्या दारासमोर ते थांबले. चाळीशी पार झालेल्या एका माणसाने दार उघडले, तेच मुळात घाबरत !
"मी, भारद्वाज...!" त्या माणसाने दामोदरकडे संशयाने पाहिले. तरीही दोघांना आत घेतले. आत जाताच त्याने चिमणीची वात वाढवली. भारद्वाजने ती वही त्या माणसाला दाखवली.
"त्यांचंच अक्षर आहे...!" एकदम त्या माणसाचे डोळे चमकले. भिंतीवर टांगलेल्या एका चित्राकडे त्याची नजर गेली.
"माझे आजोबा...! गोविंदगुरुजी...! त्यांचंच अक्षर आहे. पण ही वही तुम्हाला...?" त्याच्या डोक्यात चाललेल्या प्रत्येक प्रश्नाचं उत्तर त्याला त्या जागेवर जाऊनच मिळणार होतं. डोक्यावर टोपी चढवून तो निघाला.तिघे मंदिरात पोहीचले. त्याने झोपलेल्या आनंदकडे एक कटाक्ष टाकून एक सुस्कारा सोडला.
" आजोबा लिहिताना नेहमी सांगायचे. माणसाचा प्रतिशोध प्रत्येक थरावर अधिक क्रूर आणि घातक होऊ लागतो. एका जन्मातून दुसऱ्या जन्माकडे जाताना ,पूर्वकर्म आडवं येतं. त्याची फळं भोगल्याशिवाय पूढे सरकता येत नाहीच." तो बाहेर आला. येताना शेखरही त्याच्या सोबत आला. तिघे पायऱ्यांवर बसले.
" आमचे आजोबा त्या बंगल्यावर नेहमी जायचे. तिथले देवघर त्यांच्याच ताब्यात होते. गावातही त्यांचा खुप मान होता."
सगळी हकीगत संपेपर्यंत पहाटेचे वेध लागले. खूप आग्रह करून सुद्धा ते एकटेच आपल्या घराकडे गेले. त्यांनी सांगितली ती कहाणी सहज विश्वास बसेल, इतकी सोप्पी नक्कीच नव्हती. शेखर आणि दामोदर बराच वेळ विचार करत बसले. जाताना त्यांनी या सगळ्यावर संगीतलेला उपाय अवघड होता. दुखण्यापेक्षा इलाज जास्त जालीम होता. पण तो करावा लागणार होता. काहीही झालं तरी ! न करून पूढे खूप मोठे अनर्थ घडू शकतील, अशी ताकीदही देण्यात आली होती.
पहाट होताच एक माणूस एक चिठ्ठी घेऊन गावाच्या बाहेर निघाला...!
चांदेकरांच्या हाती चिठ्ठी लागली तेव्हा वाचून त्यांना फक्त भोवळ यायची राहिली होती. त्यात संक्षिप्त स्वरूपात सगळ्याच घटना लिहिल्या होत्या. लेखाचा काहीही दोष नसताना ,एवढ्या मोठ्या जीवघेण्या संकटातून ती नुकतीच वाचली होती. आणि त्यात अजून हा असला निरोप आल्यावर तिला आगीतून उचलून अजून मोठ्या आगीत ढकलून दिल्यासारखं होतं. बाजूला उभी असलेली काशी ही चिंतेत दिसत होती.
" नाही, हे जमणार नाही ! कदापि नाहीच. एकुलती-एक मुलगी आहे माझी...! आणि तिचा या सगळ्याशी काय संबंध ? फक्त त्या मुलाच्या...? "
" समजू शकतो मी ! पण आता गोष्टी खूप पुढे गेल्या आहेत. जर आज याला आळा नाही घातला, तर पुढे येणारं संकट खूप मोठं आहे.तुमच्या मुलीच्याही जीवावर...!" निरोप्या या बाबतीत खूप हुशार होता.
"पण...!" चांदेकरांच्या या आक्षेपावर काशीने त्यांना अडवलं.
" तुम्ही आज थांबा. आमचा निरोप आम्ही कळवतो." निरोप्याची व्यवस्था लावून काशी आणि चांदेकर आत आले.
" आपल्याला जायला हवंय. आज जरी संकट टळलं असलं, तरी त्याची टांगती तलवार नेहमीच तिच्या डोक्यावर असणार आहे. काय तो साक्ष-मोक्ष...!"
" म्हणून काय तिला समोर उभ्या असलेल्या मृत्यूच्या जबड्यात जाऊ देऊ. नाही, ते मला तरी शक्य नाही."
" तुम्हाला काय वाटतंय, ती बरी झालीये ?" काशीच्या या वाक्यावर मात्र ते जरा अचंबित झाले.
"बघा जरा...!" काशीने त्या खोल्यांचे सगळे पडदे बाजूला केले. सूर्यप्रकाश सापडेल त्या वाटेने आत आला. पांढऱ्या शुभ्र फरशीवर तो पडताच जमिनीवर काही काळी पाऊलं ठळकपणे उमटली.
"हे प्रत्येक खोलीत आहे. या सावल्या अजून तिच्या मागावर आहेत.आणि या तो पर्यंत रहातील, जो पर्यंत याचा पूर्ण निर्वाळा होत नाही. आपलं सगळ्यांचं नशीब बांधलं गेलंय आता या सगळ्याशी...!"
दुसऱ्या दिवशी पहाटे बाबा, काशी आणि लेखा शिवपुरीच्या दिशेने निघाले. निरोप्या आपल्या घोड्यावर आणि त्याच्या मागे यांचा टांगा सुरु झाला.
.....
थकवा आल्याने दामोदर क्षीण होत चालला होता. शेखरच्या हे लक्षात आलं होतं. गेले चार-सहा दिवस तो घरी देखील गेला नव्हता. तो हे सगळं करत होता, ते फक्त दुर्दैवाने संकटात सापडलेल्या काही माणसांना मदत व्हावी म्हणून. यात त्याच्या जीवाला असलेला धोकाही तो पूरता ओळखून होता. पण समोर असलेलं संकट कोणलाही साधं थकून , क्षणभर निवांत झोपू देण्याच्या मनःस्थितीत नव्हतं.
"तुझा परिवार...?"
" आई असते. पण सध्या ती यात्रेला गेली आहे. परिवार झालाच नाही ! करताच आला नाही. कळायला लागल्यापासून जुने वाडे, तत्याच्या दंतकथा, त्यांचं खरं-खोटं करून लोकांना त्यातून बाहेर काढण्यात स्वतःला व्यस्त करून घेतलं." दामोदरच्या घरात दोघे बसून होते.
" इतकं बळ, इतकी आस्था आणि चिकाटी कुठून येते ? " शेखरचे प्रश्न संपत नव्हतेच.
"थोडं स्वतःमध्ये आहे. उरलेलं परमेश्वर देतोय...!"
रात्रीच्या गर्भात कित्येकतरी अप्रिय घटना दडलेल्या असल्या, तरी दिवस मात्र नेहमीप्रमाणे उगवत होता. गावातले लोक मंदिराकडे फिरकले नाही. लांबून हात जोडून निघून गेले. नर्मदेने बसल्या ठिकाणीच त्या दगडी दिव्याची वात थोडी वर केली. गावाच्या वेशीवर कळा आली होती. तसाही गाव पहिल्यापासून गाव पंचक्रोशीत कुप्रसिद्ध होताच. त्यात अजून हे नवं ! ती भूमी शापित नव्हती, तिथला प्रत्येक जीवही शापित नव्हता, एखाद्या वंशपरंपरागत चालत आलेला कोणताच प्रभाव नव्हता. तिथे पाप पेरले गेले होते, आणि त्याचे परिणाम उगवत होते. अश्यात अनेक भाकड-कथांचा जन्म झाला. संध्याकाळी लोक पारावर बसायचे बंद झाले. रात्री-अपरात्री दाराची कडी वाजली, की घरात भीतीने रडारड सुरु होत होती. रात्रभर उनाड कुत्री रडत बसायची. एखाद्या गोठ्यातलं जनावर अचानक मरून पडलेलं असायचं, तर कुठे रात्री लहान मुलं भिंतीकडे पाहून उगाच तासनतास रडत बसायचं. प्रत्येक जण हैराण झालं होतं. अख्ख गाव हैराण झालं होतं. यातून सुटका कशी होणार, याचा विचार करणं सोडून आता गावकऱ्यांनी गाव सोडण्याचा विचार जवळ-जवळ पक्काच केला होता. या विचारला जुन्या-जाणत्या लोकांनीही पाठिंबा दिला होता. कोवळ्या पिढीने अश्या भीतीच्या सावटाखाली आपलं उभं आयुष्य पणाला लावणं धोक्याचं होतं.
"होईल सगळं व्यवस्थित...!" शून्यात नजर खिळवून बसलेल्या शेखरकडे बघत दामोदर म्हणाला.
" तो म्हातारा कोण होता...?" त्याला एकदम बंगल्यावर घडलेला प्रसंग आठवला.
" तुम्हाला अजूनही वाटतं, की हे गाव, इथली माणसं तुमच्या-माझ्या सारखीच साधी आहेत ?" दामोदरने वही बाहेर काढली. "कित्येक घटक असेही आहेत, ज्यांनी हे सगळं आपल्या डोळ्यानी पाहिलं आहे ! भोगलं आहे. तो म्हाताराही त्यातलाच असावा...!"
" हो...कदाचित !"
गावात घडून गेलेल्या इतक्या सगळ्या घटनांचे पडसाद बंगल्यावर उमटले होते. जीव असलेले घटक जीव मुठीत धरून शांतपणे उभे होते. पावसाच्या पाण्याने वाढलेल्या वेड्या-वाकड्या वेली, घनदाट झाडं , सगळेच निपचित पडून होते. एखाद्याला घाबरून घरातल्या अंधाऱ्या कोपऱ्यात दडून बसावं, अगदी तसंच होतं सगळं. आतून बंद असलेल्या खिडक्यांमध्ये मात्र एक सुप्त हालचाल सुरु होती. सारखंच कोणीतरी काचेतून बाहेर बघत होतं. वातावरणात एक भय-युक्त आतुरता होती. सूर आणि असुर दोघांपैकी कुणीतरी दारावर येऊन धडक मारून गेले होते. भर दिवसा बंगल्याच्या अवती-भवती भयाण शांतात होती. तिथे साचलेले पाणी प्यायला येणारी पाखरंही गेले काही दिवस फिरकली नव्हती. दिवस रात्र खडा पहारा असल्यासारखं, प्रत्येक घटक आपल्यातच दंग होता.
थोडासा डोळा लागल्याने दामोदर ला तसंच ठेऊन शेखर बंगल्यावर आला. फाटकाच्या बाहेरून त्याने आतलं सगळं पाहिलं. या आधी त्याने पाहिलेलं जिवंतपणा आत्ता त्याला दिसलाच नाही. मनातून त्यालाही थोडी भीती वाटली. या वेळी तो एकटा होता, लख्ख सूर्यप्रकाश बंगल्याच्या आवारात पसरला होता. पण मनात असलेली भिती तो नाकारू शकत नव्हता. इथे आपला जीव कोणी घेणार नाही, ही त्याला खात्री होती. पण आपल्या इथे येण्याला कोणाचा तरी प्रखर विरोध होऊ शकतो, ही जाणीव त्याला आतल्या-आत होत होतीच. पण आत गेल्याशिवाय गत्यंतर नव्हते. त्याच्या बऱ्याच प्रश्नांची मूक उत्तरं त्याला कदाचित आत मिळणार होती. पहिल्यांदा बंगल्याबाहेर थांबलो, बंगल्यात चोरी करायला आलेल्या त्या तिघांची अशी झालेली दशा, आपल्या जीवावर बेतलेला प्रसंग, तो खंजीर, सगळं-सगळं त्याला जसच्यातसं आठवत होतं. तिळमात्रही ते विसरून जाण्यास वाव नव्हता. आपण या गावचे नाहीत, दुर्यान्वये काही संबंध नाही, तरीही आपल्याला हे सगळे अनुभव यावेत, ही बाब साधी नव्हती. या आधीच्या अधिकाऱ्यांचा इतिहास बघता, कोणालाच असे अनुभव आले नव्हते.
बंगल्याचे फाटक आवाज करत आत सरकले. अंगण ओलं होतं. पण येण्या-जाण्याची वाट मात्र स्पष्ट दिसत होती. शेखर आत जाऊ लागला. मुख्य दारावर त्यानेच ठोकल्या कुलुपात त्याने किल्ली अडकवली आणि ते उघडून त्याने बाजूला ठेवले. चिखलाने भरलेले आपले बूट त्याने बाहेरच काढून ठेवले. आत काही एक बदलले नव्हते. सगळे आपल्या जागेवर व्यवस्थित होते. कोणीतरी नित्य-नियमाने आवरून ठेवल्यासारखे. फुटलेल्या खिडकीतून वाऱ्याने पाचोळा आत फेकला होता, तेवढाच काय तो बदल घडला होता. आत येऊन त्याने पूर्ण बंगला पहिला. या आधी तो दामोदर सोबत आत आलाच होता. त्यामुळे स्थापत्याची जुजबी माहिती त्याला होतीच. पायऱ्या वर चढून तो त्या मोठ्या तसबिरी पाशी जाऊन उभा राहिला. खाली दिवाणखान्यात झुबरांची किलकील सुरु होती.
"तू तुझ्या आयुष्यात खूप काही भोगलं आहेस...!" अचानक तो समोर उभं राहून बोलू लागला. " माझ्यासारख्या सामान्य माणसाच्या आयुष्यात इतकं घडलं असतं, तर कदाचित मी केव्हाच स्वतःला संपवलं असतं. पण तू असं काहीही केलं नाहीस. मरण यायची वाट पाहिलीस, यातना भोगल्यास, एकांत सोसलास, विरहही स्वीकारला. शेवटच्या श्वासापर्यँत पराभूत मात्र झाली नाहीस...!" अचानक त्याला गहिवरून आले.
"सगळं तू लिहून ठेवलं. तुला ठाऊक होतं, कुणीतरी ते वाचेल आणि तुझ्यावर झालेल्या अन्यायाला वाचा फोडेल. पण एक विचारतो, खरं-खरं सांग ! तू गेलीस, तुझ्यावर अन्याय अत्याचार करणारेही गेले ! मग प्रतिशोध कुणी कुणावर घ्यायचा ? नियतीने नशिबावर ? भूतकाळाने वर्तमानावर आणि भविष्यावर...?" ते रेशमी पांढरे पडदे वाऱ्यानी थोडे मोकळे केले.
"तुझा भास अजून इथे जाणवतो. मला, इथल्या प्रत्येक गोष्टीला, बाहेरच्या झाडांना, वेलींना...! तू आहेस हे नाकारता येत नाही. पण का आहेस, हे मात्र अजूनही त्यांच्यासारखं मलाही पडलेलं कोडं आहे." त्याने कमरेला खोचलेलं खंजीर बाहेर काढलं. "हे तुझंच आहे ना ? नीट बघ, याचा वापर झाला आहे." त्याने दोन्ही हातात ते धरलं. " आता कुणी उरलंय असं मला तरी नाही वाटत."
ती बोलेल या अपेक्षेने तो तिथेच उभा राहिला. अचानक त्याच्या मागून तिच्या अर्धवट उघड्या खोलीचे दार वाजू लागले. ते शेखरला आत यायचे आव्हान होते. त्याला क्षणभर धक्का बसला. पण आज याचा शोध लावल्याशिवाय इथून जायचं नाही, हे तो मनोमन ठरवून आला होता. कमरेला भरलेलं पिस्तुल ही होतंच. अत्यंत सावध रित्या तो आत आला. आतही सगळं व्यवस्थित होतं. एक मोठ्या लाल पडद्यामागे एक मोठं कपाट होतं. त्याने त्या कपाटाच्या कडीला हात लावला. उघडण्यासाठीम्हणून त्याने ती कडी पिळली. ते जराही हललं नाही. त्याने थोडे बळ वाढवले. कपाटावर त्या धक्क्याने हलणाऱ्या पेटीकडे त्याचे लक्ष गेले नाही. एकदम वाऱ्याची एक मोठी झुळूक आली आणि पेटीवर असलेले काहीतरी त्याच्या अंगावर पडले. त्यावर खूप धूळ होती. शेखरच्या डोळ्यात धूळ गेली. ती झटकून त्याने खाली पडलेली वस्तू पाहिली. एक छोटी लाकडी डबी होती. त्यात एकच पान त्याला सापडले. सगळं घेऊन तो उजेडात गेला.
" हे पान सगळ्या जगासाठी नाहीये. ही काहाणी इतक्यात संपणारी नाहीये. तिच्या किंवा कोणाचाच मृत्यू या दुष्टचक्रास थांबवू शकणार नाही...! जो पर्यंत ते सगळे पून्हा इथे येत नाहीत. त्यांचे इथे पून्हा येणे ठरलेले आहे. हिने तो पर्यंत आपल्या आत्म्याला आताच बंदिस्त करून ठेवणे गरजेचे आहे. इच्छा असूनही तिला बाहेर जाता येणार नाही. हा उलट प्रतिशोध आहे. हिच्या मृत्यूनंतरही हिच्या आत्म्याला प्रताडीत करण्यासाठी ते पून्हा येतील. त्यांच्या कुंडल्याच तश्या आहेत.
'अर्धा जन्म मानवाचा,अर्ध पिशाच्च असे योग असतील. ते अख्ख्या भूमीला धारेवर धरतील. त्यांच्याशी जोडली गेलेली प्रत्येक मानवजात त्यांच्या कर्माची फळे भोगण्यास बांधील राहील." शेखरने तिथली एक खुर्ची बसण्यास ओढली.
" प्रत्येकाला या न त्या मार्गाने जन्म घ्यावाच लागेल. इथे यावंही लागेल. मृत्यूच्या भ्याड भयासोबत, जगण्याची उमेद ही येईल...! त्या अमावस्येपर्यंत सगळेच येतील...!"
ते सगळं वाचून शेखरच्या चेहऱ्यावरचे भाव बदलले. कोडं बरचसं सुटलं. गुंता बराच उकलला. घाई-घाईत त्याने पानाची घडी केली आणि तो बाहेर येऊ लागला. त्याने या वेळेस आठवणीने खोलीचे दार लावले. दार लावताना त्याच्या लक्षात आले. खालचं झुंबर जोरात हलु लागलं होतं. तरी त्याने कडी घातली. आपल्या खिशात बंगल्याची किल्ली असल्याची खात्री तो करू लागला. पण त्याच्या लक्षात आले. किल्ली बाहेरच्या दारालाच कुलुपासोबत लटकत होती. तो तसाच खाली येऊ लागला. दोन पायऱ्या उतरला आणि त्याचा पाय कुणीतरी ओढला. ते ओढणे इतके वजनदार होते, की शेखर उरलेल्या पायऱ्या गडगडत खाली आला. त्याच्या पाठीला आणि खांद्याला मार लागला. अचानक खिडक्या फुटून त्याच्या काचा त्याच्या दिशेने येऊ लागल्या. प्रचंड दुखापतीत त्याने कसेतरी स्वतःला वाचवले आणि एका मोठ्या खुर्चीमागे तो लपून बसला. हळू-हळू सूर्य ढगाआड गेला. भर दिवसा अंधार होऊ लागला.
झुंबराला कुणीतरी लटकल्या सारखे हलत होते. त्याचा वेध शेखरकडे होता. अचानक त्याच्या कमरेचा पट्टा ओढला गेला. त्याबरोबर पिस्तुलही ओढले गेले. तसेही ते काही कामाचे नव्हतेच. शेखरने दाराकडे पहिले. ते थोडेसे उघडे होते. बाहेर पळायला एकंच मार्ग होता. हा न दिसणारा शत्रू नेमका कुठे होता, हे कळणे कठीण होते. त्याचा वेग आणि त्याच्यातील कपट जहाल होतं. आपला जीव बंगल्यात धोक्यात नाहीये, हा शेखरचा समज केव्हाच हवेत विरला होता. हिंमत करून तो दाराकडे पळत सुटला. पण दाराला स्पर्श करताच दार त्याच्या समोर धाडकन बंद झालं. त्याची आपोआप कडी लागली आणि दाराच्या फुटलेल्या काचेतून त्याला बाहेर पडलेली किल्ली दिसली. आजूबाजूच्या फुटक्या- उघड्या खिडक्या आपल्याकडे दयादृष्टीने पहात असल्याची जाणीव शेखरला झाली. आज पर्यंत नेहमीच आपल्या जागी निश्चल असलेली मायाची तसबीर खिळ्यातून बाहेर निघाली आणि खाली शेखरसमोर आदळली. त्याचे तुकडे झाले. आत्ता पर्यंत शेखरला पुरतं कळून चुकलं होतं की आपण अडकलो आहोत, आणि सुटकेची सगळीच दारं तात्पुरती बंद आहेत.
"कोणते असुर ? कोणत्या कुंडल्या...?" दामोदरच्या प्रश्नावर किर्तीकरांनी आनंदकडे पाहिले.
"तुम्हाला वाटतं तसं हा कोणी पिशाच, प्रेत किंवा आगळ्या योनीतील नाहीये ! साधारण माणूस आहे हा ! बाधित म्हणू शकता, किंवा याच्या कुंडलीत असलेल्या दोषामुळे याला हा सगळा त्रास होतो आहे." बसल्या जागी किर्तीकरांनी आनंदची सगळी गाथा समोर बसलेल्यांना सांगितली. सगळं ऐकून कोणाचाच सहज विश्वास बसला नसता. पण सगळं डोळ्यासमोर होतं. घडत होतं. कोणीतरी घडवून आणल्यासारखं का होईना, पण होत होतं...!
" याचा इलाज असेलच ना...?" दमोदरने विचारले.
" प्रत्येक गोष्टीला इलाज असतो. पण तो वेळेवर झाला पाहिजे. वेळ आल्यावर नाही."
पंतांकडे त्यांनी टाकलेला कटाक्ष अतिशय केविलवाणा होता. त्यांच्या पाठोपाठ, सगळ्यांनीच पंतांकडे पाहिले. आज नियतीने पंतांना एक चांगला धडा दिला होता.ते स्तब्ध नजरेने आनंदकडे बघत बसले होते.
"बोला पंत...!काहीतरी बोला !" ते काहीही बोलले नाही. बराच वेळ काहीच हालचाल झाली नाही. ते वेगळं अक्षर कुणाचं आहे, हे दामोदरला शोधावे लागणार होते. पण त्या आधी, त्या बंगल्याचा आणि घडणाऱ्या या घटनेचा काही सबंध आहे , हे सुद्धा बघावे लागणार होते.
" मला नाही वाटत, की तुम्हाला यापुढे या गावात रहाता येईल. गावकऱ्यांनी जे काही सोसलं आहे, त्यावरून तरी..!" शेखरने एक वेगळी भीती बोलून दाखवली. सगळेच हतबल होते. या पारिस्थितीत, एक पाऊल टाकणे अवघड झाले होते, गाव सोडून पून्हा परत जाणे कसे शक्य होईल ? गावकऱ्यांची समजूत काढणे शक्य नव्हते. उगाचच धोका पत्करून उपयोग नव्हता.
" आम्ही आत्ताच निघतो...!" कीर्तिकर बोलले." आमच्यामुळे गावाला त्रास...!"
" नाही, कोणी कुठेच जाता कामा नये." दामोदर म्हणाला.
" गाव तर काय, या गाभाऱ्यातून जरी आपण बाहेर पडलो, तरी जीवावर बेतेल." क्षणभर शांत बसून तो विचार करू लागला.त्याने पून्हा वही उघडली. बदललेली अक्षरं तो पुन्हा पून्हा वाचू लागला. कदाचित या परायणात त्याला त्याचा नारायण सापडेल, या आशेनेच ! तो एकदम उठला.
" इथून कुणीच हलू नका. उद्या सकाळपर्यंत काहीतरी चांगलं घडून येईल." एवढे बोलून तो बाहेर पडला. गावातलं एक-एक मंदिर त्याने उघडून पाहिलं. तिथे ठेवलेल्या पोथ्या चाळून पाहिल्या. तिथे सापडलेलं एक-एक साहित्य त्याने तपासलं. कुठेही काहीच सापडलं नाही. त्यानेही काहीच बघायचं सोडलं नाही. तास-दोन तास असेच गेले. गावातलं एकही मंदिर असं उरलं नव्हतं.
"सांगा तरी, काय शोधताय...?" विठ्ठल मंदिरातच रहात असलेल्या पुजारीबुवांनी त्यांना विचारलं. त्याने सोबत आणलेल्या वहिचं एक पान त्यांच्या समोर घडी करून ठेवलं. त्या वयस्कर पुजारी बुवांनी ते पान दिव्यासमोर धरलं. काही काळ त्याकडे पाहून त्यांनी दामोदरकडे पाहिले.
"कुठे सापडलं हे...?" त्यांच्या आवाजात आश्चर्याचे भाव होते.
"गावाच्या पूर्वेला...!"
"तरीच...! या माझ्यामागे." गाभारा लावून दोघेही गावाच्या एका बारीक बोळीत शिरले. रात्रीच्या अंधारात मशालीचा उजेड बोलका होता. एका जुन्या दारासमोर ते थांबले. चाळीशी पार झालेल्या एका माणसाने दार उघडले, तेच मुळात घाबरत !
"मी, भारद्वाज...!" त्या माणसाने दामोदरकडे संशयाने पाहिले. तरीही दोघांना आत घेतले. आत जाताच त्याने चिमणीची वात वाढवली. भारद्वाजने ती वही त्या माणसाला दाखवली.
"त्यांचंच अक्षर आहे...!" एकदम त्या माणसाचे डोळे चमकले. भिंतीवर टांगलेल्या एका चित्राकडे त्याची नजर गेली.
"माझे आजोबा...! गोविंदगुरुजी...! त्यांचंच अक्षर आहे. पण ही वही तुम्हाला...?" त्याच्या डोक्यात चाललेल्या प्रत्येक प्रश्नाचं उत्तर त्याला त्या जागेवर जाऊनच मिळणार होतं. डोक्यावर टोपी चढवून तो निघाला.तिघे मंदिरात पोहीचले. त्याने झोपलेल्या आनंदकडे एक कटाक्ष टाकून एक सुस्कारा सोडला.
" आजोबा लिहिताना नेहमी सांगायचे. माणसाचा प्रतिशोध प्रत्येक थरावर अधिक क्रूर आणि घातक होऊ लागतो. एका जन्मातून दुसऱ्या जन्माकडे जाताना ,पूर्वकर्म आडवं येतं. त्याची फळं भोगल्याशिवाय पूढे सरकता येत नाहीच." तो बाहेर आला. येताना शेखरही त्याच्या सोबत आला. तिघे पायऱ्यांवर बसले.
" आमचे आजोबा त्या बंगल्यावर नेहमी जायचे. तिथले देवघर त्यांच्याच ताब्यात होते. गावातही त्यांचा खुप मान होता."
सगळी हकीगत संपेपर्यंत पहाटेचे वेध लागले. खूप आग्रह करून सुद्धा ते एकटेच आपल्या घराकडे गेले. त्यांनी सांगितली ती कहाणी सहज विश्वास बसेल, इतकी सोप्पी नक्कीच नव्हती. शेखर आणि दामोदर बराच वेळ विचार करत बसले. जाताना त्यांनी या सगळ्यावर संगीतलेला उपाय अवघड होता. दुखण्यापेक्षा इलाज जास्त जालीम होता. पण तो करावा लागणार होता. काहीही झालं तरी ! न करून पूढे खूप मोठे अनर्थ घडू शकतील, अशी ताकीदही देण्यात आली होती.
पहाट होताच एक माणूस एक चिठ्ठी घेऊन गावाच्या बाहेर निघाला...!
चांदेकरांच्या हाती चिठ्ठी लागली तेव्हा वाचून त्यांना फक्त भोवळ यायची राहिली होती. त्यात संक्षिप्त स्वरूपात सगळ्याच घटना लिहिल्या होत्या. लेखाचा काहीही दोष नसताना ,एवढ्या मोठ्या जीवघेण्या संकटातून ती नुकतीच वाचली होती. आणि त्यात अजून हा असला निरोप आल्यावर तिला आगीतून उचलून अजून मोठ्या आगीत ढकलून दिल्यासारखं होतं. बाजूला उभी असलेली काशी ही चिंतेत दिसत होती.
" नाही, हे जमणार नाही ! कदापि नाहीच. एकुलती-एक मुलगी आहे माझी...! आणि तिचा या सगळ्याशी काय संबंध ? फक्त त्या मुलाच्या...? "
" समजू शकतो मी ! पण आता गोष्टी खूप पुढे गेल्या आहेत. जर आज याला आळा नाही घातला, तर पुढे येणारं संकट खूप मोठं आहे.तुमच्या मुलीच्याही जीवावर...!" निरोप्या या बाबतीत खूप हुशार होता.
"पण...!" चांदेकरांच्या या आक्षेपावर काशीने त्यांना अडवलं.
" तुम्ही आज थांबा. आमचा निरोप आम्ही कळवतो." निरोप्याची व्यवस्था लावून काशी आणि चांदेकर आत आले.
" आपल्याला जायला हवंय. आज जरी संकट टळलं असलं, तरी त्याची टांगती तलवार नेहमीच तिच्या डोक्यावर असणार आहे. काय तो साक्ष-मोक्ष...!"
" म्हणून काय तिला समोर उभ्या असलेल्या मृत्यूच्या जबड्यात जाऊ देऊ. नाही, ते मला तरी शक्य नाही."
" तुम्हाला काय वाटतंय, ती बरी झालीये ?" काशीच्या या वाक्यावर मात्र ते जरा अचंबित झाले.
"बघा जरा...!" काशीने त्या खोल्यांचे सगळे पडदे बाजूला केले. सूर्यप्रकाश सापडेल त्या वाटेने आत आला. पांढऱ्या शुभ्र फरशीवर तो पडताच जमिनीवर काही काळी पाऊलं ठळकपणे उमटली.
"हे प्रत्येक खोलीत आहे. या सावल्या अजून तिच्या मागावर आहेत.आणि या तो पर्यंत रहातील, जो पर्यंत याचा पूर्ण निर्वाळा होत नाही. आपलं सगळ्यांचं नशीब बांधलं गेलंय आता या सगळ्याशी...!"
दुसऱ्या दिवशी पहाटे बाबा, काशी आणि लेखा शिवपुरीच्या दिशेने निघाले. निरोप्या आपल्या घोड्यावर आणि त्याच्या मागे यांचा टांगा सुरु झाला.
.....
थकवा आल्याने दामोदर क्षीण होत चालला होता. शेखरच्या हे लक्षात आलं होतं. गेले चार-सहा दिवस तो घरी देखील गेला नव्हता. तो हे सगळं करत होता, ते फक्त दुर्दैवाने संकटात सापडलेल्या काही माणसांना मदत व्हावी म्हणून. यात त्याच्या जीवाला असलेला धोकाही तो पूरता ओळखून होता. पण समोर असलेलं संकट कोणलाही साधं थकून , क्षणभर निवांत झोपू देण्याच्या मनःस्थितीत नव्हतं.
"तुझा परिवार...?"
" आई असते. पण सध्या ती यात्रेला गेली आहे. परिवार झालाच नाही ! करताच आला नाही. कळायला लागल्यापासून जुने वाडे, तत्याच्या दंतकथा, त्यांचं खरं-खोटं करून लोकांना त्यातून बाहेर काढण्यात स्वतःला व्यस्त करून घेतलं." दामोदरच्या घरात दोघे बसून होते.
" इतकं बळ, इतकी आस्था आणि चिकाटी कुठून येते ? " शेखरचे प्रश्न संपत नव्हतेच.
"थोडं स्वतःमध्ये आहे. उरलेलं परमेश्वर देतोय...!"
रात्रीच्या गर्भात कित्येकतरी अप्रिय घटना दडलेल्या असल्या, तरी दिवस मात्र नेहमीप्रमाणे उगवत होता. गावातले लोक मंदिराकडे फिरकले नाही. लांबून हात जोडून निघून गेले. नर्मदेने बसल्या ठिकाणीच त्या दगडी दिव्याची वात थोडी वर केली. गावाच्या वेशीवर कळा आली होती. तसाही गाव पहिल्यापासून गाव पंचक्रोशीत कुप्रसिद्ध होताच. त्यात अजून हे नवं ! ती भूमी शापित नव्हती, तिथला प्रत्येक जीवही शापित नव्हता, एखाद्या वंशपरंपरागत चालत आलेला कोणताच प्रभाव नव्हता. तिथे पाप पेरले गेले होते, आणि त्याचे परिणाम उगवत होते. अश्यात अनेक भाकड-कथांचा जन्म झाला. संध्याकाळी लोक पारावर बसायचे बंद झाले. रात्री-अपरात्री दाराची कडी वाजली, की घरात भीतीने रडारड सुरु होत होती. रात्रभर उनाड कुत्री रडत बसायची. एखाद्या गोठ्यातलं जनावर अचानक मरून पडलेलं असायचं, तर कुठे रात्री लहान मुलं भिंतीकडे पाहून उगाच तासनतास रडत बसायचं. प्रत्येक जण हैराण झालं होतं. अख्ख गाव हैराण झालं होतं. यातून सुटका कशी होणार, याचा विचार करणं सोडून आता गावकऱ्यांनी गाव सोडण्याचा विचार जवळ-जवळ पक्काच केला होता. या विचारला जुन्या-जाणत्या लोकांनीही पाठिंबा दिला होता. कोवळ्या पिढीने अश्या भीतीच्या सावटाखाली आपलं उभं आयुष्य पणाला लावणं धोक्याचं होतं.
"होईल सगळं व्यवस्थित...!" शून्यात नजर खिळवून बसलेल्या शेखरकडे बघत दामोदर म्हणाला.
" तो म्हातारा कोण होता...?" त्याला एकदम बंगल्यावर घडलेला प्रसंग आठवला.
" तुम्हाला अजूनही वाटतं, की हे गाव, इथली माणसं तुमच्या-माझ्या सारखीच साधी आहेत ?" दामोदरने वही बाहेर काढली. "कित्येक घटक असेही आहेत, ज्यांनी हे सगळं आपल्या डोळ्यानी पाहिलं आहे ! भोगलं आहे. तो म्हाताराही त्यातलाच असावा...!"
" हो...कदाचित !"
गावात घडून गेलेल्या इतक्या सगळ्या घटनांचे पडसाद बंगल्यावर उमटले होते. जीव असलेले घटक जीव मुठीत धरून शांतपणे उभे होते. पावसाच्या पाण्याने वाढलेल्या वेड्या-वाकड्या वेली, घनदाट झाडं , सगळेच निपचित पडून होते. एखाद्याला घाबरून घरातल्या अंधाऱ्या कोपऱ्यात दडून बसावं, अगदी तसंच होतं सगळं. आतून बंद असलेल्या खिडक्यांमध्ये मात्र एक सुप्त हालचाल सुरु होती. सारखंच कोणीतरी काचेतून बाहेर बघत होतं. वातावरणात एक भय-युक्त आतुरता होती. सूर आणि असुर दोघांपैकी कुणीतरी दारावर येऊन धडक मारून गेले होते. भर दिवसा बंगल्याच्या अवती-भवती भयाण शांतात होती. तिथे साचलेले पाणी प्यायला येणारी पाखरंही गेले काही दिवस फिरकली नव्हती. दिवस रात्र खडा पहारा असल्यासारखं, प्रत्येक घटक आपल्यातच दंग होता.
थोडासा डोळा लागल्याने दामोदर ला तसंच ठेऊन शेखर बंगल्यावर आला. फाटकाच्या बाहेरून त्याने आतलं सगळं पाहिलं. या आधी त्याने पाहिलेलं जिवंतपणा आत्ता त्याला दिसलाच नाही. मनातून त्यालाही थोडी भीती वाटली. या वेळी तो एकटा होता, लख्ख सूर्यप्रकाश बंगल्याच्या आवारात पसरला होता. पण मनात असलेली भिती तो नाकारू शकत नव्हता. इथे आपला जीव कोणी घेणार नाही, ही त्याला खात्री होती. पण आपल्या इथे येण्याला कोणाचा तरी प्रखर विरोध होऊ शकतो, ही जाणीव त्याला आतल्या-आत होत होतीच. पण आत गेल्याशिवाय गत्यंतर नव्हते. त्याच्या बऱ्याच प्रश्नांची मूक उत्तरं त्याला कदाचित आत मिळणार होती. पहिल्यांदा बंगल्याबाहेर थांबलो, बंगल्यात चोरी करायला आलेल्या त्या तिघांची अशी झालेली दशा, आपल्या जीवावर बेतलेला प्रसंग, तो खंजीर, सगळं-सगळं त्याला जसच्यातसं आठवत होतं. तिळमात्रही ते विसरून जाण्यास वाव नव्हता. आपण या गावचे नाहीत, दुर्यान्वये काही संबंध नाही, तरीही आपल्याला हे सगळे अनुभव यावेत, ही बाब साधी नव्हती. या आधीच्या अधिकाऱ्यांचा इतिहास बघता, कोणालाच असे अनुभव आले नव्हते.
बंगल्याचे फाटक आवाज करत आत सरकले. अंगण ओलं होतं. पण येण्या-जाण्याची वाट मात्र स्पष्ट दिसत होती. शेखर आत जाऊ लागला. मुख्य दारावर त्यानेच ठोकल्या कुलुपात त्याने किल्ली अडकवली आणि ते उघडून त्याने बाजूला ठेवले. चिखलाने भरलेले आपले बूट त्याने बाहेरच काढून ठेवले. आत काही एक बदलले नव्हते. सगळे आपल्या जागेवर व्यवस्थित होते. कोणीतरी नित्य-नियमाने आवरून ठेवल्यासारखे. फुटलेल्या खिडकीतून वाऱ्याने पाचोळा आत फेकला होता, तेवढाच काय तो बदल घडला होता. आत येऊन त्याने पूर्ण बंगला पहिला. या आधी तो दामोदर सोबत आत आलाच होता. त्यामुळे स्थापत्याची जुजबी माहिती त्याला होतीच. पायऱ्या वर चढून तो त्या मोठ्या तसबिरी पाशी जाऊन उभा राहिला. खाली दिवाणखान्यात झुबरांची किलकील सुरु होती.
"तू तुझ्या आयुष्यात खूप काही भोगलं आहेस...!" अचानक तो समोर उभं राहून बोलू लागला. " माझ्यासारख्या सामान्य माणसाच्या आयुष्यात इतकं घडलं असतं, तर कदाचित मी केव्हाच स्वतःला संपवलं असतं. पण तू असं काहीही केलं नाहीस. मरण यायची वाट पाहिलीस, यातना भोगल्यास, एकांत सोसलास, विरहही स्वीकारला. शेवटच्या श्वासापर्यँत पराभूत मात्र झाली नाहीस...!" अचानक त्याला गहिवरून आले.
"सगळं तू लिहून ठेवलं. तुला ठाऊक होतं, कुणीतरी ते वाचेल आणि तुझ्यावर झालेल्या अन्यायाला वाचा फोडेल. पण एक विचारतो, खरं-खरं सांग ! तू गेलीस, तुझ्यावर अन्याय अत्याचार करणारेही गेले ! मग प्रतिशोध कुणी कुणावर घ्यायचा ? नियतीने नशिबावर ? भूतकाळाने वर्तमानावर आणि भविष्यावर...?" ते रेशमी पांढरे पडदे वाऱ्यानी थोडे मोकळे केले.
"तुझा भास अजून इथे जाणवतो. मला, इथल्या प्रत्येक गोष्टीला, बाहेरच्या झाडांना, वेलींना...! तू आहेस हे नाकारता येत नाही. पण का आहेस, हे मात्र अजूनही त्यांच्यासारखं मलाही पडलेलं कोडं आहे." त्याने कमरेला खोचलेलं खंजीर बाहेर काढलं. "हे तुझंच आहे ना ? नीट बघ, याचा वापर झाला आहे." त्याने दोन्ही हातात ते धरलं. " आता कुणी उरलंय असं मला तरी नाही वाटत."
ती बोलेल या अपेक्षेने तो तिथेच उभा राहिला. अचानक त्याच्या मागून तिच्या अर्धवट उघड्या खोलीचे दार वाजू लागले. ते शेखरला आत यायचे आव्हान होते. त्याला क्षणभर धक्का बसला. पण आज याचा शोध लावल्याशिवाय इथून जायचं नाही, हे तो मनोमन ठरवून आला होता. कमरेला भरलेलं पिस्तुल ही होतंच. अत्यंत सावध रित्या तो आत आला. आतही सगळं व्यवस्थित होतं. एक मोठ्या लाल पडद्यामागे एक मोठं कपाट होतं. त्याने त्या कपाटाच्या कडीला हात लावला. उघडण्यासाठीम्हणून त्याने ती कडी पिळली. ते जराही हललं नाही. त्याने थोडे बळ वाढवले. कपाटावर त्या धक्क्याने हलणाऱ्या पेटीकडे त्याचे लक्ष गेले नाही. एकदम वाऱ्याची एक मोठी झुळूक आली आणि पेटीवर असलेले काहीतरी त्याच्या अंगावर पडले. त्यावर खूप धूळ होती. शेखरच्या डोळ्यात धूळ गेली. ती झटकून त्याने खाली पडलेली वस्तू पाहिली. एक छोटी लाकडी डबी होती. त्यात एकच पान त्याला सापडले. सगळं घेऊन तो उजेडात गेला.
" हे पान सगळ्या जगासाठी नाहीये. ही काहाणी इतक्यात संपणारी नाहीये. तिच्या किंवा कोणाचाच मृत्यू या दुष्टचक्रास थांबवू शकणार नाही...! जो पर्यंत ते सगळे पून्हा इथे येत नाहीत. त्यांचे इथे पून्हा येणे ठरलेले आहे. हिने तो पर्यंत आपल्या आत्म्याला आताच बंदिस्त करून ठेवणे गरजेचे आहे. इच्छा असूनही तिला बाहेर जाता येणार नाही. हा उलट प्रतिशोध आहे. हिच्या मृत्यूनंतरही हिच्या आत्म्याला प्रताडीत करण्यासाठी ते पून्हा येतील. त्यांच्या कुंडल्याच तश्या आहेत.
'अर्धा जन्म मानवाचा,अर्ध पिशाच्च असे योग असतील. ते अख्ख्या भूमीला धारेवर धरतील. त्यांच्याशी जोडली गेलेली प्रत्येक मानवजात त्यांच्या कर्माची फळे भोगण्यास बांधील राहील." शेखरने तिथली एक खुर्ची बसण्यास ओढली.
" प्रत्येकाला या न त्या मार्गाने जन्म घ्यावाच लागेल. इथे यावंही लागेल. मृत्यूच्या भ्याड भयासोबत, जगण्याची उमेद ही येईल...! त्या अमावस्येपर्यंत सगळेच येतील...!"
ते सगळं वाचून शेखरच्या चेहऱ्यावरचे भाव बदलले. कोडं बरचसं सुटलं. गुंता बराच उकलला. घाई-घाईत त्याने पानाची घडी केली आणि तो बाहेर येऊ लागला. त्याने या वेळेस आठवणीने खोलीचे दार लावले. दार लावताना त्याच्या लक्षात आले. खालचं झुंबर जोरात हलु लागलं होतं. तरी त्याने कडी घातली. आपल्या खिशात बंगल्याची किल्ली असल्याची खात्री तो करू लागला. पण त्याच्या लक्षात आले. किल्ली बाहेरच्या दारालाच कुलुपासोबत लटकत होती. तो तसाच खाली येऊ लागला. दोन पायऱ्या उतरला आणि त्याचा पाय कुणीतरी ओढला. ते ओढणे इतके वजनदार होते, की शेखर उरलेल्या पायऱ्या गडगडत खाली आला. त्याच्या पाठीला आणि खांद्याला मार लागला. अचानक खिडक्या फुटून त्याच्या काचा त्याच्या दिशेने येऊ लागल्या. प्रचंड दुखापतीत त्याने कसेतरी स्वतःला वाचवले आणि एका मोठ्या खुर्चीमागे तो लपून बसला. हळू-हळू सूर्य ढगाआड गेला. भर दिवसा अंधार होऊ लागला.
झुंबराला कुणीतरी लटकल्या सारखे हलत होते. त्याचा वेध शेखरकडे होता. अचानक त्याच्या कमरेचा पट्टा ओढला गेला. त्याबरोबर पिस्तुलही ओढले गेले. तसेही ते काही कामाचे नव्हतेच. शेखरने दाराकडे पहिले. ते थोडेसे उघडे होते. बाहेर पळायला एकंच मार्ग होता. हा न दिसणारा शत्रू नेमका कुठे होता, हे कळणे कठीण होते. त्याचा वेग आणि त्याच्यातील कपट जहाल होतं. आपला जीव बंगल्यात धोक्यात नाहीये, हा शेखरचा समज केव्हाच हवेत विरला होता. हिंमत करून तो दाराकडे पळत सुटला. पण दाराला स्पर्श करताच दार त्याच्या समोर धाडकन बंद झालं. त्याची आपोआप कडी लागली आणि दाराच्या फुटलेल्या काचेतून त्याला बाहेर पडलेली किल्ली दिसली. आजूबाजूच्या फुटक्या- उघड्या खिडक्या आपल्याकडे दयादृष्टीने पहात असल्याची जाणीव शेखरला झाली. आज पर्यंत नेहमीच आपल्या जागी निश्चल असलेली मायाची तसबीर खिळ्यातून बाहेर निघाली आणि खाली शेखरसमोर आदळली. त्याचे तुकडे झाले. आत्ता पर्यंत शेखरला पुरतं कळून चुकलं होतं की आपण अडकलो आहोत, आणि सुटकेची सगळीच दारं तात्पुरती बंद आहेत.
क्रमश:
अनुराग
अनुराग
माया
भाग -२०
लेखन : अनुराग
जाग आली तेव्हा दामोदरला अस्वस्थ वाटू लागले. हवा उग्र आणि प्रदूषित भासत होती.त्याने खिडकीतून बाहेर पाहिलं. दाराला कडी घालून तो बाहेर निघाला. गाव सुनं झालं होतं. एखाद दोन तोंडं दिसली फक्त. बाकी कुणीही बाहेर नव्हतं. तो तडक मंदिरात आला. तिथे काहीच नवीन घडल्यासारखं वाटत नव्हतं. पण शेखर मात्र दिसला नव्हता. त्याने बाहेर पाहिलं. तिथेही तो दिसला नाही. खांद्यावरच्या पिशवी हलकी वाटू लागल्याने, त्याने ती तपासली. त्यात खंजीर नव्हते. त्याला थोडा संशय आला. पळत तो दिगंबरच्या घरी गेला.
"साहेब कुठे गेले तुमचे." हा प्रश्न ऐकताच दिगंबरच्या पायाखालची जमीनच सरकली. तो तडक कपडे करून उठला. दोघांनी मिळून अख्खा गाव पालथा घातला. शेखर कुठेही दिसला नाही.
" साहेब बंगल्यावर तर....!" दिवस अर्धा उलटून गेला होता.
"अजून सूर्यास्त होण्यास वेळ आहे. आपल्याला गेलं पाहिजे. किर्तीकरांनी घेऊन जाता आलं तर पाहू." ते पून्हा मंदिरात आले.
"तुम्हाला यावं लागेल. शेखर बंगल्यावर गेला आहे." हे ऐकताच आनंद गालातल्या गालात हसू लागला. सगळे त्याकडे पाहू लागले.
"काळजी नका करू. जिवंत आहे तो...!" असे म्हणत तो हसण्याचा वेग वाढवू लागला. " इतक्या सहज नाही मरत कोणीच....!"
आता मात्र तिथे असलेल्यांची धाबी दणाणली. कोणाला काहीच सुचत नव्हते.
"उपयोग नाही होणार जाऊन." कीर्तिकर म्हणाले. " त्याला वाचवायला जाऊ, हे त्याच्याच जीवावर बेतेल."
"मग ? त्याला असंच सोडता नाही येणार." दामोदर विचारात पडला. पण काहीही करता येणं शक्य नव्हतं. हातातून वेळ आणि धैर्य दोन्ही सुटत चाललं होतं.
"बाहेर या...!" दिगंबर घाई-घाईत आत आला. दामोदर आणि कीर्तिकर बाहेर आले. बाहेर बराच गोंधळ उडाला होता. पाच-पन्नास माणसं हातात भाले, कुऱ्हाडी ,लाठ्या-काठ्या घेऊन उभे होते. त्यांच्या चेहऱ्यावर रोष दिसत होता.
"त्याला बाहेर काढा." त्यातला एक म्हणाला.
"आमचं गाव आहे हे. त्याचं काय करायचं, ते आम्ही आमचं बघतो. तुम्ही त्याला आमच्याकडे द्या, आणि हे गाव सोडून निघून जा." दुसरा एक जण म्हणाला.
"गावात जे काही होतंय, ते तुम्ही आल्यापासून ! याआधी कधीही गावाचा जीव असा धोक्यात नव्हता आला.त्याला आमच्याकडे द्या ! आम्ही बघतो त्याचं काय करायचं ते." हातात मशाल असलेला एक माणूस बोलला. गावातले लोक रोज होणाऱ्या प्रकाराला कंटाळले होते. आज याचा न्याय-निवाडा करायचा हे ठरवूनच आले होते.
"ते जमणार नाही. तुम्हाला काय वाटतं? तूमच्या स्वाधीन केलं, तर तुम्ही सहज त्याला ठार माराल, आणि हे सगळं संपेल ? असं काहीच नाही होणार...!" दामोदरने त्यांना समजवण्याचा प्रयत्न केला. माणसं पुढे सरकू लागली. त्यांच्या डोळ्यात अक्षरश: यमदूत दिसत होते.
"साहेब, मला वाटतंय, हा प्रकार दिसतोय तितका साधा नाहीये." दिगंबर फक्त दामोदरला ऐकू जाईल असं बोलला. दामोदर थोडं माणसांकडे सरकला. त्याने एकाच्या डोळ्यात पहिले. त्याला वेगळाच संशय आला. तेवढ्यात त्या माणसाने दामोदरवर आपली काठी उगारली. त्याने ती चुकवली खरी, पण त्यामुळे मागे असणाऱ्या लोकांनी त्यांच्यावर हल्ला केला.तिथेच चकमक सुरु झाली. विशेष म्हणजे, मंदिराच्या आजूबाजूला रहाणारं कुणीही त्यात नव्हतं. बराच वेळ लढून दिगंबर आणि दामोदर थकले. काही माणसं आत गाभाऱ्यात जाण्याचा प्रयत्न करत होते. त्याआधीच नर्मदेने दार लावून घेतले होते. काय प्रकार चाललाय, हे एव्हाना दामोदर आणि दिगंबरच्या लक्षात आला होता. जमावतली काही माणसं आधीच जखमी होऊन आली होती. ही तीच माणसं होती, जी काही दिवसांपूर्वी आनंदने मारली होती. ती अर्धमेलीच राहिली होती. ही फौज आनंदने येणाऱ्या काळासाठी राखीव करून ठेवली होती. आणि आता ती बाहेर पडत होती. ते शक्तिशाली होते, पण त्यांचं नियंत्रण आनंद करत होता. गावातील इतर लोकांनाही त्याने आपल्या पाशात ओढलं होतं.
मंदिराच्या दारावर पडलेल्या दबावाने आत्तापर्यंत दार अर्धे खिळखिळे झाले होते. कड्या-बिजागऱ्या निखळू लागल्या होत्या. आतले लोकही घाबरले होते. तेवढ्यात मागून एक खिडकी खाडकन उघडली.भारद्वाजने त्यांना आवाज दिला. त्या एवढ्याश्या खिडकीतुन सगळे बाहेर निघायला लागले. गाभाऱ्यात निपचित पडलेला आनंद मात्र तसाच पडून राहिला.
"तूर्तास तुम्ही तुमचा जीव वाचवा. त्याला काहीही होणार नाही." सगळे बाहेर सुखरूप पडले. भारद्वाजने खिडकी लावून घेतली.
"हे सगळे त्यालाच सोडवायला आले आहेत. या गल्लीतून बाहेर पडा. उजवीकडे वळलात की माझं घर सापडेल. बाहेर पिंपळाचे मोठे झाड आहे." त्याने बोटाने दाखवलेल्या दिशेकडे सगळे पळाले. भारद्वाज त्या खिडकीतून आत गेला आणि एका मोठ्या कापडाने त्याने देव झाकला. पेटलेली पणती त्याने विजवली आणि तोही बाहेर पडला. बाहेर अर्धे जखमी झालेले दामोदर आणि दिगंबर आता पुरते थकले होते. दार धाडकन उघडले. झाकलेला देव पाहून ते सगळे अधिक चेकाळाले. आत आता आनंदही उठून हालचाल करू लागला होता. त्याला आपले अंश पाहून बळ आलं. तो तसाच बाहेर येण्याचा प्रयत्न करू लागला. शरीरात नसलेली शक्ती आणि आतून होणारा आटापिटा, यात त्याचा पूर्णपणे गोंधळ उडाला होता.
बाहेर येऊन तो त्याला ठरलेल्या दिशेने चालू लागला. त्याला जाताना बघून दामोदरच्या लक्षात सगळा प्रकार आला. पण तो पर्यंत उशीर झाला होता. कसलीही पूर्वकल्पना न देता दिगंबर आनंदला पकडायला धावला. आनंदने त्याला ओढत त्याच्यासोबत नेले सुद्धा ! दामोदर मात्र खिन्न मनाने त्याच्याकडे बघत राहिला. इतर लोकही आले होते, तसे एक-एक करत निघून जात होते. काही वेळातच पूर्ण मंदिर आणि चौक मोकळा झाला. वेदनेने कण्हत दामोदर ,आनंद गेला तिकडे जाऊ लागला. आनंद त्याला दिसला नाही. पण थोड्याच अंतरावर दिगंबर मात्र रस्त्यावर निपचित पडलेला होता. त्याच्या शरीराची हालचाल थांबली होती.
सूर्यास्त होऊ लागला होता. सिवपुरीच्या वेशीबाहेर टांगा येऊन थांबला. आत सगळीच शांतता होती. निरोप्या टांग्याजवळ आला.
" तुम्ही इथेच थांबा. कोणत्याही सुचनेशिवाय गावात जाणं योग्य नाही." तो पुन्हा घोड्यावर बसून गावात जायला निघाला.
नियतीने प्रत्येकाच्या नाशीबात लिहिलेले खेळ ,काळ खेळवून घेत असतो. आपल्या आजूबाजूला घडणाऱ्या असंख्य घटना, वरवर जरी सध्या वाटत असल्या, तरी त्यामागचा भूतकाळ विदारक असतो. तो फक्त त्या घटनेशी निगडित लोकांनाच पूर्ण ठाऊक असतो. लेखाला माहिती होतं, की आपल्या मागे लागणारे हे शुक्लकाष्ट आपल्या जीवावर बेतू शकते. पण फक्त आनंदासाठी ती यात उतरली. विलायतेत आलेले अनुभव, पादरीने तिला दिलेले संकेत आणि इशारा, दोन्ही तिने धाब्यावर बसवले होते. आज तिला इथे आणण्याचे कारण म्हणजे, यातून तिची कायमची सुटका व्हावी, हे जरी असले, तरी हे सगळे का घडून आले, हे देखील जाणून घेणे तिच्यासाठी महत्वाचे होते. आनंदवर आलेले संकट पुढे किती काळ तिच्या प्रारब्धाशी खेळणारं होतं, हे सुद्धा तिला जाणून घ्यायचं होतं.
बराच वेळ टांग्यात बसल्याने तिला अस्वस्थ वाटू लागले होते. हे लक्षात येताच काशीने थोडी तरपाल बाजूला केली. आजूबाजूला काहीही धोका नसल्याचे पाहून ती खाली आली. तिच्या हाताला धरून लेखाही खाली आली. कित्येक दिवसांनी तिला हा सगळा निसर्ग बघायला मिळाला होता. तिच्या बंगल्यातून होणारे सूर्यास्त समुद्रात होत होते. इथे ते टेकड्यांच्या आड होत होते. पाखरं किलकीलत आपल्या घरट्याकडे वळत होती. त्यांची चिल्लीपिल्ली अधीर होऊन गोंगाट करत होती. पावसाने वाढवलेला गारठा वाऱ्यासोबत निवांत झाडा-झुडपातून हिंडत होता.
"किती सुदंर आहे हे सगळं...!" आपल्या मुलीच्या तोंडून कित्येक दिवसांनी काहीतरी बाहेर पडलं, हे पाहून बाबांनाही थोडं हायसं वाटलं.
"कित्येक दिवसापासून अश्या एखाद्या ठिकाणी यावं, मनात होतं ! "
" हो, खूप काही घडून गेलं, त्यामुळे आयुष्याचा बराचसा काळ असाच निघून गेला."
"हो...!" ती तिथेच उभी राहिली. निसर्ग डोळ्यात साठवत. पुढचा एकही विचार तिला शिवला नाही. वेशीच्या आत सुरु असलेला मृत्यूचा तांडव तिला ठाउकही नव्हता.
निरोप्या गावातल्या चार गल्ल्या फिरून चुकला होता. काहीतरी अघटित घडले आहे, याचा अंदाज त्याला आलाच होता. पण आधीच ठरल्याप्रमाणे तो तडक भारद्वाजच्या घराकडे वळला. सूर्यास्त झाला होता.
" ते आले आहेत ! तुमच्या सांगण्यानुसार त्यांना वेशीबाहेर थांबवलं आहे." भारद्वाजने दार उघडताच त्याने निरोप दिला. भारद्वाजने एक मोठं पोतं त्याच्या घोड्यावर लादलं.
" त्यांची गावाबाहेच्या खंडोबाच्या टेकडीवर मुक्कामाची व्यवस्था कर. या पोत्यात सगळं आहे. निघ आता. कोणाशी काही बोलू नको. कुणी हाक मारली तरी मागे वळून पाहू नकोस. निरोप्या घोड्यावर बसला. दार लागलं. तो जसा पूढे सरकू लागला, तसा घोड्याच्या आजूबाजूला धुळीचे लोण वाढू लागले. कोणीतरी आपल्या मागावर आहे, हे कळल्यावर त्याने घोड्याला सुसाट धावण्याचा इशारा केला. तो त्या धुळीच्या लोणाला अर्ध गाव फिरवू लागला. बराच वेळ हा खेळ खेळून झाल्यावर तो वेशीच्या आत उभा राहिला. पोतं तसंच ठेवलं. खाली उतरून त्याने मागे पाहिलं. काहीच नसल्याची खात्री करत तो खंडोबाची टेकडी चढू लागला. वर जाऊन इशारा करताच काशी सगळा लवाजमा घेऊन वर चालू लागली. रात्री खंडोबाच्या टेकडीवरून येणारा धूर पाहून त्या वाड्यात अस्वस्थता निर्माण झाली. भारद्वाजच्या घरात मात्र आशेची एक पणती पेटली.
किर्रर्र अंधारात कोणीतरी बंगल्याचे फाटक उघडल्याचा आवाज येऊ लागला. अजूनही अर्ध बेशुद्ध अवस्थेत असलेल्या शेखरला थोडी शुद्ध आली. वर टांगलेल्या झुंबरात तो अडकला होता.डोक्यातून रक्त थेंब-थेंब करत जमिनीवर पडत होते. आत अंधार असल्याने त्याला काहीही दिसत नव्हते. मृत्यूचे भय तो पार बाहेर सोडून आला होता. पण या रहस्याचा छडा लावल्याशिवाय मरायचे नाही, हे ही त्याने ठरवले होतेच. अंधारातच त्याने नजर त्या तसबिरीकडे वळवली. बाहेरचे दार वाजू लागले. आत कोण येणार आहे, कशासाठी येणार आहे, याची काहीही कल्पना त्याला नव्हती.
"बाहेर असतास, तर आतापर्यंत प्राण गेले असते." तोच खर्जा, भारदस्त आवाज शेखरच्या कानी आला.
" तिकडे जे काही चाललंय, आम्हाला ते थांबवता येणार नाहीये."
"कोण आहात तुम्ही. आणि माझ्या मागावर...?"
"तेच सांगायला आलोय...! आज पर्यंत वेळ आली नव्हती. आणि यापूढे वेळ मिळणार नाही...!" तो आवाज आता जवळ येऊ लागला होता.
"जन्म पूर्ण होतो, तो आत्मा सुखरूप दुसऱ्या योनीत जातो तेव्हा." तो आवाज शेखरच्या आजूबाजूला फिरत होता. "आपलं कार्य अर्धवट राहिलं, तर त्याला धड मोक्षही मिळत नाही, आणि धड दुसऱ्या जन्मांतही जाता येत नाही. गत जन्माच्या खुणा आहेत या. अपूर्ण कार्य पूर्ण करण्यासाठी कामी येत असलेला जन्म आहे हा ? "
" मला काही कळत नाहीये. आधी मला खाली उतरवा...!" शेखर जास्त अस्वस्थ होऊ लागला होता.
"हेच गाव, गावात आल्यावर तुझ्यासोबत घडलेल्या घटना, हा बंगला...! तुला वाटतं, हे सहज घडतंय ? " शेखर विचार करू लागला.
"इथे आलाय का कधी...?" त्याने प्रश्न विचारला.
"नाही...!"
"आलायस..!" शेखर पुढंच ऐकण्यासाठी अधीर होता.
" मागचा पूर्ण जन्म इथे घालवलाय तू...?"
"मी...? कसं शक्य आहे."
"हो...! या वास्तूत, या दऱ्या-खोऱ्यात, या रानात." त्या आवाजात आता हळू-हळू बदल होत होता. त्यात एक जिव्हाळा ऐकू येऊ लागला होता.
" माझा मुलगा...माझा लेक...माझा सर्जा...!"
हे ऐकून शेखरचा स्वतःच्या कानावर विश्वास बसलाच नाही.
" हे कसं शक्य आहे ? "
" का शक्य नाही ? तुला किंवा मला विचारून हे सगळं होत नसतं बाळा. हे सगळं नियती लिहीत असते." शेखर तसाच लटकत होता.
" तुझं प्रेम होतं न तिच्यावर ? पण नियतीने ऐनवेळी तुमच्यावर घाला घातला आणि सगळं काही विस्कटलं. त्या नराधमाने तुम्हाला, मला, या सगळ्या बंगल्याला उद्धवस्त केलं."
"खोटं आहे सगळं, हे फक्त कथांमध्ये होत असतं."
"कथा कुठेतरी अनुभवातून जन्माला येत असतात बाळा...! आणि हा अनुभव आहे. अजूनही तुला वाटतं, हे सगळं खोटं आहे ? घडणाऱ्या घटना, गेलेले जिव, लोकांचे होणारे हाल...!"
"याला पुरावा काय ?"
" तुझा अजूनही न गेलेला जिव...!" हे ऐकुन शेखरचे धाबेच दणाणले.
" तू गावात आल्यापासून मी तुझ्या सोबत आहे. रोज तुझ्या वाटेकडे डोळे लावून बसावं लागायचं. तुला या जन्मांत पाहिलं आणि धन्य पावलो. कित्येक वर्ष या बंगल्याबाहेर पहारा देतोय. कुणी आत येऊ नये म्हणून राखण करतोय. या मालकांचं कधीही न फिटणारं ऋण फेडत !"
शेखरला त्याच्या सांगण्यात आता कुठे तथ्य वाटू लागलं. आपण आल्यापासून या क्षणापर्यंत घडलेल्या घटनांचा पूर्ण आवेग आज या वळणावर येऊन थांबला होता. आपल्याला येणारा आवाज हा आपल्या गत-जन्मीच्या पित्याचा आवाज आहे, यावर मात्र त्याचा विश्वास अजूनही बसत नव्हता.
"तुझा मृत्यू मी माझ्या डोळ्याने पाहिला...!" त्या आवाजात एक गहिवर येऊ लागला. "पण तुला वाचवू मात्र शकलो नाही. इतकी मुभा नव्हती मला. माझा जीव जाताना डोळ्यासमोर तूच होतास. तुझ्या काळजीने मला आजवर इथे अडकवून ठेवलं होतं. माझ्या शिवाय तुला, आणि तुझ्याशिवाय मला नव्हतं रे कुणी...!" झुंबर थोडं खाली येऊ लागलं. आपली सुटका होतेय, हे शेखरलाही कळलं.
" ज्या नराधमाने तुमच्या आयुष्याची राख-रांगोळी केली, हा तोच आहे. मागच्या जन्मी त्याच्या मृत्यूचा राहिलेला सूड उगावतोय...! " शेखरच्या पायाला जमीन लागू लागली. ती फरशीवर स्थिरावला. तसा आवाजही शांत झाला. त्याने स्वतःला सावरले. आजूबाजूचा कानोसा घेतला.
"तुला हे सगळं कळावं, म्हणून तुला इथे अडकवून ठेवला होता. तुला ज्या जखमा झाल्यात, त्या भरतील. पण काळाच्या अंगावर झालेल्या जखमा भरून निघायला वेळ लागेल...!" आवाज हळू-हळू मंदावू लागला.
"हा बांगला, इथली भूमी सोडू नकोस. बाहेर तुझ्या जीवाला धोका आहे. तुला वाचवण्याचे बळ नेहमी माझ्या अंगात नसेल...! पण वेळ आल्यावर तो इथे येईलच." शेखरने दार बंद होण्याचा आवाज ऐकला. आतल्या अंधारात आता तो एकटा होता. गत जन्मीच्या बऱ्याच खुणा इथे लपल्या होत्या. त्या शोधायच्या होत्या. पुढे सगळेच चांगले घडेल, याची शाश्वती त्यालाही नव्हती. पण यात आपण एकटे नाही, ही त्यालाही खात्री होती...!
क्रमश:
अनुराग
भाग -२०
लेखन : अनुराग
जाग आली तेव्हा दामोदरला अस्वस्थ वाटू लागले. हवा उग्र आणि प्रदूषित भासत होती.त्याने खिडकीतून बाहेर पाहिलं. दाराला कडी घालून तो बाहेर निघाला. गाव सुनं झालं होतं. एखाद दोन तोंडं दिसली फक्त. बाकी कुणीही बाहेर नव्हतं. तो तडक मंदिरात आला. तिथे काहीच नवीन घडल्यासारखं वाटत नव्हतं. पण शेखर मात्र दिसला नव्हता. त्याने बाहेर पाहिलं. तिथेही तो दिसला नाही. खांद्यावरच्या पिशवी हलकी वाटू लागल्याने, त्याने ती तपासली. त्यात खंजीर नव्हते. त्याला थोडा संशय आला. पळत तो दिगंबरच्या घरी गेला.
"साहेब कुठे गेले तुमचे." हा प्रश्न ऐकताच दिगंबरच्या पायाखालची जमीनच सरकली. तो तडक कपडे करून उठला. दोघांनी मिळून अख्खा गाव पालथा घातला. शेखर कुठेही दिसला नाही.
" साहेब बंगल्यावर तर....!" दिवस अर्धा उलटून गेला होता.
"अजून सूर्यास्त होण्यास वेळ आहे. आपल्याला गेलं पाहिजे. किर्तीकरांनी घेऊन जाता आलं तर पाहू." ते पून्हा मंदिरात आले.
"तुम्हाला यावं लागेल. शेखर बंगल्यावर गेला आहे." हे ऐकताच आनंद गालातल्या गालात हसू लागला. सगळे त्याकडे पाहू लागले.
"काळजी नका करू. जिवंत आहे तो...!" असे म्हणत तो हसण्याचा वेग वाढवू लागला. " इतक्या सहज नाही मरत कोणीच....!"
आता मात्र तिथे असलेल्यांची धाबी दणाणली. कोणाला काहीच सुचत नव्हते.
"उपयोग नाही होणार जाऊन." कीर्तिकर म्हणाले. " त्याला वाचवायला जाऊ, हे त्याच्याच जीवावर बेतेल."
"मग ? त्याला असंच सोडता नाही येणार." दामोदर विचारात पडला. पण काहीही करता येणं शक्य नव्हतं. हातातून वेळ आणि धैर्य दोन्ही सुटत चाललं होतं.
"बाहेर या...!" दिगंबर घाई-घाईत आत आला. दामोदर आणि कीर्तिकर बाहेर आले. बाहेर बराच गोंधळ उडाला होता. पाच-पन्नास माणसं हातात भाले, कुऱ्हाडी ,लाठ्या-काठ्या घेऊन उभे होते. त्यांच्या चेहऱ्यावर रोष दिसत होता.
"त्याला बाहेर काढा." त्यातला एक म्हणाला.
"आमचं गाव आहे हे. त्याचं काय करायचं, ते आम्ही आमचं बघतो. तुम्ही त्याला आमच्याकडे द्या, आणि हे गाव सोडून निघून जा." दुसरा एक जण म्हणाला.
"गावात जे काही होतंय, ते तुम्ही आल्यापासून ! याआधी कधीही गावाचा जीव असा धोक्यात नव्हता आला.त्याला आमच्याकडे द्या ! आम्ही बघतो त्याचं काय करायचं ते." हातात मशाल असलेला एक माणूस बोलला. गावातले लोक रोज होणाऱ्या प्रकाराला कंटाळले होते. आज याचा न्याय-निवाडा करायचा हे ठरवूनच आले होते.
"ते जमणार नाही. तुम्हाला काय वाटतं? तूमच्या स्वाधीन केलं, तर तुम्ही सहज त्याला ठार माराल, आणि हे सगळं संपेल ? असं काहीच नाही होणार...!" दामोदरने त्यांना समजवण्याचा प्रयत्न केला. माणसं पुढे सरकू लागली. त्यांच्या डोळ्यात अक्षरश: यमदूत दिसत होते.
"साहेब, मला वाटतंय, हा प्रकार दिसतोय तितका साधा नाहीये." दिगंबर फक्त दामोदरला ऐकू जाईल असं बोलला. दामोदर थोडं माणसांकडे सरकला. त्याने एकाच्या डोळ्यात पहिले. त्याला वेगळाच संशय आला. तेवढ्यात त्या माणसाने दामोदरवर आपली काठी उगारली. त्याने ती चुकवली खरी, पण त्यामुळे मागे असणाऱ्या लोकांनी त्यांच्यावर हल्ला केला.तिथेच चकमक सुरु झाली. विशेष म्हणजे, मंदिराच्या आजूबाजूला रहाणारं कुणीही त्यात नव्हतं. बराच वेळ लढून दिगंबर आणि दामोदर थकले. काही माणसं आत गाभाऱ्यात जाण्याचा प्रयत्न करत होते. त्याआधीच नर्मदेने दार लावून घेतले होते. काय प्रकार चाललाय, हे एव्हाना दामोदर आणि दिगंबरच्या लक्षात आला होता. जमावतली काही माणसं आधीच जखमी होऊन आली होती. ही तीच माणसं होती, जी काही दिवसांपूर्वी आनंदने मारली होती. ती अर्धमेलीच राहिली होती. ही फौज आनंदने येणाऱ्या काळासाठी राखीव करून ठेवली होती. आणि आता ती बाहेर पडत होती. ते शक्तिशाली होते, पण त्यांचं नियंत्रण आनंद करत होता. गावातील इतर लोकांनाही त्याने आपल्या पाशात ओढलं होतं.
मंदिराच्या दारावर पडलेल्या दबावाने आत्तापर्यंत दार अर्धे खिळखिळे झाले होते. कड्या-बिजागऱ्या निखळू लागल्या होत्या. आतले लोकही घाबरले होते. तेवढ्यात मागून एक खिडकी खाडकन उघडली.भारद्वाजने त्यांना आवाज दिला. त्या एवढ्याश्या खिडकीतुन सगळे बाहेर निघायला लागले. गाभाऱ्यात निपचित पडलेला आनंद मात्र तसाच पडून राहिला.
"तूर्तास तुम्ही तुमचा जीव वाचवा. त्याला काहीही होणार नाही." सगळे बाहेर सुखरूप पडले. भारद्वाजने खिडकी लावून घेतली.
"हे सगळे त्यालाच सोडवायला आले आहेत. या गल्लीतून बाहेर पडा. उजवीकडे वळलात की माझं घर सापडेल. बाहेर पिंपळाचे मोठे झाड आहे." त्याने बोटाने दाखवलेल्या दिशेकडे सगळे पळाले. भारद्वाज त्या खिडकीतून आत गेला आणि एका मोठ्या कापडाने त्याने देव झाकला. पेटलेली पणती त्याने विजवली आणि तोही बाहेर पडला. बाहेर अर्धे जखमी झालेले दामोदर आणि दिगंबर आता पुरते थकले होते. दार धाडकन उघडले. झाकलेला देव पाहून ते सगळे अधिक चेकाळाले. आत आता आनंदही उठून हालचाल करू लागला होता. त्याला आपले अंश पाहून बळ आलं. तो तसाच बाहेर येण्याचा प्रयत्न करू लागला. शरीरात नसलेली शक्ती आणि आतून होणारा आटापिटा, यात त्याचा पूर्णपणे गोंधळ उडाला होता.
बाहेर येऊन तो त्याला ठरलेल्या दिशेने चालू लागला. त्याला जाताना बघून दामोदरच्या लक्षात सगळा प्रकार आला. पण तो पर्यंत उशीर झाला होता. कसलीही पूर्वकल्पना न देता दिगंबर आनंदला पकडायला धावला. आनंदने त्याला ओढत त्याच्यासोबत नेले सुद्धा ! दामोदर मात्र खिन्न मनाने त्याच्याकडे बघत राहिला. इतर लोकही आले होते, तसे एक-एक करत निघून जात होते. काही वेळातच पूर्ण मंदिर आणि चौक मोकळा झाला. वेदनेने कण्हत दामोदर ,आनंद गेला तिकडे जाऊ लागला. आनंद त्याला दिसला नाही. पण थोड्याच अंतरावर दिगंबर मात्र रस्त्यावर निपचित पडलेला होता. त्याच्या शरीराची हालचाल थांबली होती.
सूर्यास्त होऊ लागला होता. सिवपुरीच्या वेशीबाहेर टांगा येऊन थांबला. आत सगळीच शांतता होती. निरोप्या टांग्याजवळ आला.
" तुम्ही इथेच थांबा. कोणत्याही सुचनेशिवाय गावात जाणं योग्य नाही." तो पुन्हा घोड्यावर बसून गावात जायला निघाला.
नियतीने प्रत्येकाच्या नाशीबात लिहिलेले खेळ ,काळ खेळवून घेत असतो. आपल्या आजूबाजूला घडणाऱ्या असंख्य घटना, वरवर जरी सध्या वाटत असल्या, तरी त्यामागचा भूतकाळ विदारक असतो. तो फक्त त्या घटनेशी निगडित लोकांनाच पूर्ण ठाऊक असतो. लेखाला माहिती होतं, की आपल्या मागे लागणारे हे शुक्लकाष्ट आपल्या जीवावर बेतू शकते. पण फक्त आनंदासाठी ती यात उतरली. विलायतेत आलेले अनुभव, पादरीने तिला दिलेले संकेत आणि इशारा, दोन्ही तिने धाब्यावर बसवले होते. आज तिला इथे आणण्याचे कारण म्हणजे, यातून तिची कायमची सुटका व्हावी, हे जरी असले, तरी हे सगळे का घडून आले, हे देखील जाणून घेणे तिच्यासाठी महत्वाचे होते. आनंदवर आलेले संकट पुढे किती काळ तिच्या प्रारब्धाशी खेळणारं होतं, हे सुद्धा तिला जाणून घ्यायचं होतं.
बराच वेळ टांग्यात बसल्याने तिला अस्वस्थ वाटू लागले होते. हे लक्षात येताच काशीने थोडी तरपाल बाजूला केली. आजूबाजूला काहीही धोका नसल्याचे पाहून ती खाली आली. तिच्या हाताला धरून लेखाही खाली आली. कित्येक दिवसांनी तिला हा सगळा निसर्ग बघायला मिळाला होता. तिच्या बंगल्यातून होणारे सूर्यास्त समुद्रात होत होते. इथे ते टेकड्यांच्या आड होत होते. पाखरं किलकीलत आपल्या घरट्याकडे वळत होती. त्यांची चिल्लीपिल्ली अधीर होऊन गोंगाट करत होती. पावसाने वाढवलेला गारठा वाऱ्यासोबत निवांत झाडा-झुडपातून हिंडत होता.
"किती सुदंर आहे हे सगळं...!" आपल्या मुलीच्या तोंडून कित्येक दिवसांनी काहीतरी बाहेर पडलं, हे पाहून बाबांनाही थोडं हायसं वाटलं.
"कित्येक दिवसापासून अश्या एखाद्या ठिकाणी यावं, मनात होतं ! "
" हो, खूप काही घडून गेलं, त्यामुळे आयुष्याचा बराचसा काळ असाच निघून गेला."
"हो...!" ती तिथेच उभी राहिली. निसर्ग डोळ्यात साठवत. पुढचा एकही विचार तिला शिवला नाही. वेशीच्या आत सुरु असलेला मृत्यूचा तांडव तिला ठाउकही नव्हता.
निरोप्या गावातल्या चार गल्ल्या फिरून चुकला होता. काहीतरी अघटित घडले आहे, याचा अंदाज त्याला आलाच होता. पण आधीच ठरल्याप्रमाणे तो तडक भारद्वाजच्या घराकडे वळला. सूर्यास्त झाला होता.
" ते आले आहेत ! तुमच्या सांगण्यानुसार त्यांना वेशीबाहेर थांबवलं आहे." भारद्वाजने दार उघडताच त्याने निरोप दिला. भारद्वाजने एक मोठं पोतं त्याच्या घोड्यावर लादलं.
" त्यांची गावाबाहेच्या खंडोबाच्या टेकडीवर मुक्कामाची व्यवस्था कर. या पोत्यात सगळं आहे. निघ आता. कोणाशी काही बोलू नको. कुणी हाक मारली तरी मागे वळून पाहू नकोस. निरोप्या घोड्यावर बसला. दार लागलं. तो जसा पूढे सरकू लागला, तसा घोड्याच्या आजूबाजूला धुळीचे लोण वाढू लागले. कोणीतरी आपल्या मागावर आहे, हे कळल्यावर त्याने घोड्याला सुसाट धावण्याचा इशारा केला. तो त्या धुळीच्या लोणाला अर्ध गाव फिरवू लागला. बराच वेळ हा खेळ खेळून झाल्यावर तो वेशीच्या आत उभा राहिला. पोतं तसंच ठेवलं. खाली उतरून त्याने मागे पाहिलं. काहीच नसल्याची खात्री करत तो खंडोबाची टेकडी चढू लागला. वर जाऊन इशारा करताच काशी सगळा लवाजमा घेऊन वर चालू लागली. रात्री खंडोबाच्या टेकडीवरून येणारा धूर पाहून त्या वाड्यात अस्वस्थता निर्माण झाली. भारद्वाजच्या घरात मात्र आशेची एक पणती पेटली.
किर्रर्र अंधारात कोणीतरी बंगल्याचे फाटक उघडल्याचा आवाज येऊ लागला. अजूनही अर्ध बेशुद्ध अवस्थेत असलेल्या शेखरला थोडी शुद्ध आली. वर टांगलेल्या झुंबरात तो अडकला होता.डोक्यातून रक्त थेंब-थेंब करत जमिनीवर पडत होते. आत अंधार असल्याने त्याला काहीही दिसत नव्हते. मृत्यूचे भय तो पार बाहेर सोडून आला होता. पण या रहस्याचा छडा लावल्याशिवाय मरायचे नाही, हे ही त्याने ठरवले होतेच. अंधारातच त्याने नजर त्या तसबिरीकडे वळवली. बाहेरचे दार वाजू लागले. आत कोण येणार आहे, कशासाठी येणार आहे, याची काहीही कल्पना त्याला नव्हती.
"बाहेर असतास, तर आतापर्यंत प्राण गेले असते." तोच खर्जा, भारदस्त आवाज शेखरच्या कानी आला.
" तिकडे जे काही चाललंय, आम्हाला ते थांबवता येणार नाहीये."
"कोण आहात तुम्ही. आणि माझ्या मागावर...?"
"तेच सांगायला आलोय...! आज पर्यंत वेळ आली नव्हती. आणि यापूढे वेळ मिळणार नाही...!" तो आवाज आता जवळ येऊ लागला होता.
"जन्म पूर्ण होतो, तो आत्मा सुखरूप दुसऱ्या योनीत जातो तेव्हा." तो आवाज शेखरच्या आजूबाजूला फिरत होता. "आपलं कार्य अर्धवट राहिलं, तर त्याला धड मोक्षही मिळत नाही, आणि धड दुसऱ्या जन्मांतही जाता येत नाही. गत जन्माच्या खुणा आहेत या. अपूर्ण कार्य पूर्ण करण्यासाठी कामी येत असलेला जन्म आहे हा ? "
" मला काही कळत नाहीये. आधी मला खाली उतरवा...!" शेखर जास्त अस्वस्थ होऊ लागला होता.
"हेच गाव, गावात आल्यावर तुझ्यासोबत घडलेल्या घटना, हा बंगला...! तुला वाटतं, हे सहज घडतंय ? " शेखर विचार करू लागला.
"इथे आलाय का कधी...?" त्याने प्रश्न विचारला.
"नाही...!"
"आलायस..!" शेखर पुढंच ऐकण्यासाठी अधीर होता.
" मागचा पूर्ण जन्म इथे घालवलाय तू...?"
"मी...? कसं शक्य आहे."
"हो...! या वास्तूत, या दऱ्या-खोऱ्यात, या रानात." त्या आवाजात आता हळू-हळू बदल होत होता. त्यात एक जिव्हाळा ऐकू येऊ लागला होता.
" माझा मुलगा...माझा लेक...माझा सर्जा...!"
हे ऐकून शेखरचा स्वतःच्या कानावर विश्वास बसलाच नाही.
" हे कसं शक्य आहे ? "
" का शक्य नाही ? तुला किंवा मला विचारून हे सगळं होत नसतं बाळा. हे सगळं नियती लिहीत असते." शेखर तसाच लटकत होता.
" तुझं प्रेम होतं न तिच्यावर ? पण नियतीने ऐनवेळी तुमच्यावर घाला घातला आणि सगळं काही विस्कटलं. त्या नराधमाने तुम्हाला, मला, या सगळ्या बंगल्याला उद्धवस्त केलं."
"खोटं आहे सगळं, हे फक्त कथांमध्ये होत असतं."
"कथा कुठेतरी अनुभवातून जन्माला येत असतात बाळा...! आणि हा अनुभव आहे. अजूनही तुला वाटतं, हे सगळं खोटं आहे ? घडणाऱ्या घटना, गेलेले जिव, लोकांचे होणारे हाल...!"
"याला पुरावा काय ?"
" तुझा अजूनही न गेलेला जिव...!" हे ऐकुन शेखरचे धाबेच दणाणले.
" तू गावात आल्यापासून मी तुझ्या सोबत आहे. रोज तुझ्या वाटेकडे डोळे लावून बसावं लागायचं. तुला या जन्मांत पाहिलं आणि धन्य पावलो. कित्येक वर्ष या बंगल्याबाहेर पहारा देतोय. कुणी आत येऊ नये म्हणून राखण करतोय. या मालकांचं कधीही न फिटणारं ऋण फेडत !"
शेखरला त्याच्या सांगण्यात आता कुठे तथ्य वाटू लागलं. आपण आल्यापासून या क्षणापर्यंत घडलेल्या घटनांचा पूर्ण आवेग आज या वळणावर येऊन थांबला होता. आपल्याला येणारा आवाज हा आपल्या गत-जन्मीच्या पित्याचा आवाज आहे, यावर मात्र त्याचा विश्वास अजूनही बसत नव्हता.
"तुझा मृत्यू मी माझ्या डोळ्याने पाहिला...!" त्या आवाजात एक गहिवर येऊ लागला. "पण तुला वाचवू मात्र शकलो नाही. इतकी मुभा नव्हती मला. माझा जीव जाताना डोळ्यासमोर तूच होतास. तुझ्या काळजीने मला आजवर इथे अडकवून ठेवलं होतं. माझ्या शिवाय तुला, आणि तुझ्याशिवाय मला नव्हतं रे कुणी...!" झुंबर थोडं खाली येऊ लागलं. आपली सुटका होतेय, हे शेखरलाही कळलं.
" ज्या नराधमाने तुमच्या आयुष्याची राख-रांगोळी केली, हा तोच आहे. मागच्या जन्मी त्याच्या मृत्यूचा राहिलेला सूड उगावतोय...! " शेखरच्या पायाला जमीन लागू लागली. ती फरशीवर स्थिरावला. तसा आवाजही शांत झाला. त्याने स्वतःला सावरले. आजूबाजूचा कानोसा घेतला.
"तुला हे सगळं कळावं, म्हणून तुला इथे अडकवून ठेवला होता. तुला ज्या जखमा झाल्यात, त्या भरतील. पण काळाच्या अंगावर झालेल्या जखमा भरून निघायला वेळ लागेल...!" आवाज हळू-हळू मंदावू लागला.
"हा बांगला, इथली भूमी सोडू नकोस. बाहेर तुझ्या जीवाला धोका आहे. तुला वाचवण्याचे बळ नेहमी माझ्या अंगात नसेल...! पण वेळ आल्यावर तो इथे येईलच." शेखरने दार बंद होण्याचा आवाज ऐकला. आतल्या अंधारात आता तो एकटा होता. गत जन्मीच्या बऱ्याच खुणा इथे लपल्या होत्या. त्या शोधायच्या होत्या. पुढे सगळेच चांगले घडेल, याची शाश्वती त्यालाही नव्हती. पण यात आपण एकटे नाही, ही त्यालाही खात्री होती...!
क्रमश:
अनुराग
