माया..........
भाग - १ लेखन : अनुराग
भाग - १ लेखन : अनुराग
आषाढ अंगावर येऊ लागला होता. सरींनी खूप आधीच रौद्र धारण केले होते. संध्याकाळी दिवे लागायची वेळ झाली, की वारा अंगात आल्यासारखं सगळं उडवत गावभर हिंडायचा. त्याच्या पाठोपाठ गडगडत येणारे काळे ढग, त्या काळ्या अभाळावर उठून दिसतील, इतके काळे होते. हवेचा श्वास क्षणभर गुडमरत ठेऊन, पावसाचा खेळ सुरू होई. तास-दिडतास आपटून झाले की गावाच्या पाठीमागून सरी निघून जात. अंगणात चिखल, एखाद्या आंब्याची, लिंबाची खाली आलेली फांदी, कौलांवरून येणारा निथळ हे सगळं मागे सोडून...! सरींचा तांडव पहाता जीव असलेलं कुणीही बाहेर सहसा दिसत नव्हतं. अंगावर एखादं झाड पडण्याची भीती होतीच, पाय घसरून पडण्याची भीती पण होतीच.
" काही कळत नाहीये हो !" सुमन पणतीची वात सरळ करत म्हणाली.
" काशातलं ?"
" आजही काही निरोप नाही आला !"
" तुम्ही उगाच काळजी करताय !"
एवढं बोललं म्हणजे झालं ! विष्णूपंतांचे हे असे बेफिकीर वागणे. स्वतःचा मुलगा तीन दिवसापासून मुंबईहुन निघाला होता. अजून काहीच पत्ता, तार, काही काही नव्हतं! सुमनला काळजी वाटणे सहाजिक होते. पावसाने घेतलेलं हे रूप, प्रवास करणाऱ्यांसाठी काळ होते. बेभरवाश्याची वाहने, अंधारलेल्या वाटा, मुक्कामाची सोय नाही !
" तुम्हा बायकांची काळजी आणि आम्हा पुरुषांचं धैर्य..!" एकाच वाक्याने पंतांनी बोलण्याला पूर्णविराम लावला.
"लहान आहे तो. रस्त्यांची, लोकांची अजून व्ह्याला हवी तशी ओळख नाहीये त्याला."
" तुम्ही उगाच काळजी करता ! अहो, वेळ आली, की माणूस लढतो, झुंजतो, मार्गही काढतो."
आईचे समाधान या पोकळ अश्वासनांनी होत नसतं. वाऱ्याने अर्धवट उघडलेल्या खिडकीतून तिने बाहेर पहिलं. अंधारव्यतिरिक्त काहीच नव्हतं. हुरहूर होती, पण ती अंधार विरून जाई पर्यंत ! वाड्याचा बाहेरून ओल्या कंदिलाच्या उजेडात थोडीफार पुढे जाऊन संपणारी पायवाट हरवलेली भासत होती.
.....
काळी ,मोठी लेदरची बॅग दिगंबर ने टांग्याच्या पायरीवर अडकवली. साहेबांच्या हातातली छोटी बॅग घ्यायला तो त्यांच्या जवळ गेला.
"असू दे ही माझ्या जवळ !" शेखर नी टांग्याकडे एक कटाक्ष टाकला.
"कोणाचा आहे हो, हा टांगा ? "
" आमचाच ए सायब, भाऊ चालवतो."
" अरे वा ! घोडे छान आहेत." वर चढता-चढता शेखर चं लक्ष एकदम त्या डौलदार घोड्याकडे गेलं.
" हा, जवान आहे हा आमचा. यांच्याच जीवावर चाललंय सगळं !"
"कसं आहे वातावरण इथे ?"
अचानक आलेल्या अश्या प्रश्नाला उत्तर द्यायला दिगंबर तयार नव्हता.
" काही नाही साहेब, सहा-सात दिवसात, एखादी घटना घडते. लोकांना कामं अस्त्यात. शेती, जनावरं, यातून वेळ मिळाला तर मोर्चे, आंदोलनं, लढा सुचतो. प्रत्येकाला प्रपंच आहे."
" किती लोकसंख्या?"
" चार-पाच हजार असेल...!"
" आणि एकही क्रांतिकारक नाही !!"
टांगा पुढे सरकू लागला. रात्रभर प्रवासाचा शीण , त्या सकाळच्या गारव्याने कधीच निघून गेला होता. शेखरचं इतक्या लहान गावात पाहिलंच स्वतंत्र पोस्टिंग होतं. रहायला स्वतंत्र बंगला, पगारवाढही मिळाली होती. शिवाय, शिवपुरी सारख्या एका निसर्गरम्य ठिकाणी झालं होतं पोस्टिंग. नजर जाईल तिथपर्यंत हिरवळ, त्यातून वाट काढत पाळणारे कच्चे रस्ते. रस्त्यांना दोन्ही बाजूने वळण लावणारी दाट झाडी. टांग्याकडे अचंब्याने पहाणाऱ्या लोकांकडे पाहून त्यांची साधी रहाणि स्पष्ट दिसत होती. शेखर ऐकूनही होताच, की शिवपुरी अत्यंत शांत परिक्षेत्र आहे. उत्तर भारतात, इतरत्र भारतात असलेली स्वातंत्र्य लढ्याची लाट अजून इथे पोहोचली नव्हती. १८५७ साली झाली, तेवढीच क्रांती इथे झाली. मोर्चे, निषेध होतात पण शिस्तीत आणि शांततेत.
" अरे वा, मस्तच..! फळबागा सुद्धा आहेत का इथे ?" एका आमराईकडे अचानक त्याचे लक्ष गेले.
" होय साहेब, आंबे, पेरू, डाळींब, पेरू, चिक्कू, चिंच, केळी...बरंच आहे ! आता परवा बाजार आहे, घेऊन जाईल तुम्हाला."
"थांब जरा" अचानक डावीकडे जाणारी एक पायवाट शेखरला दिसली तसा त्यांने दिगंबरच्या हातातील लगाम ओढला. मुख्य रस्त्याहून आत , आठ दहा फुटावर , एका मोठ्या लोखंडी फटकातुन शिरत, ती दगडी पायवाट खोलवर झाडीत जात होती. शेखर टांग्यातून खाली आला. झाडावरून कित्येक वर्षापूर्वी विभक्त झालेल्या पाचोळ्यावर त्याचे पाऊल पडतात, पाचोळा शहरला. फक्त वाऱ्याच्या भरवाश्यावर तो जगत होता...! पुढे-पुढे जाणाऱ्या शेखरला पाहून दिगंबरही खाली आला.
"काय आहे हे ?" त्या मोठ्या लोखंडी फाटका बाहेर शेखर उभा राहिला. आत, बाहेरच्या रस्त्याला जोडून जाणारी एक दगडी पायवाट होती. विरून गेलेली हिरवळ होती. एक छोटी टुमदार बाग, पण अर्धी वाळलेली. आताशा पडू लागल्या पावसामुळे थोडीफार जीवणी मिळालेली झाडं होती. त्यांना बिलगून उभ्या, काही अनोळखी रानवेली ! प्रत्येक सजीव-निर्जीव वस्तू मधून जिवंत असल्याच्या काही शेवटच्या खुणा होत्या. पायवाट संपली, तिथे एक जुनाट मोठा चुन्यातून उभा केलेला बंगला उभा होता. खूप उदास, केविलवाणा, एकटा...!
" कोण रहातं इथे ?" शेखरनी लोखंडी फाटकाला हात लावला, पण तो आत गेला नाही.
"नाही, कोणी नाही ! पहातोय तसा बंद आहे बंगला.
" किती सुंदर वास्तू आहे. घडवणार्यांनी आयुष्यभराची सगळी स्वप्न एकवटून , एकाच पाषाणात कोरून ठेवल्यासारखी वाटतायत." तिथली निरव शांतात चिरत लोखंडी दाराची जड कडी खाली पडली. शेखर नी आत पाऊल टाकले. कदाचित एखाद्या युगानंतर तिथे एखादे पाऊल पडले असावे.
"इतकी सुदंर जागा, इतकी एकटी कशी असू शकते."
" साहेब, प्रत्येक गुण स्वतःभवती काही अवगुण घेऊन येतोच ना ! तसंच असेल काहीतरी." दिगंबरकडून असलं काही उत्तर अपेक्षित नव्हतं.
" अरे, तुम्ही तर कवी आहात."
तुटलेल्या खिडकीच्या रंगबिरंगी, न पुसलेल्या काचा होत्या. कधी काळी शुभ्र पांढरा असलेला हा इमला काळानुरूप काळवंडला होता. आजूबाजूची उजाड झालेली बाग आपल्या कुशीत एक भय घेऊन जशीच्या तशी उभी होती.अनोळखी चाहूल होती. चांगली-वाईट , कोणाला माहीत !!
" तुम्ही किती दिवसापासून आहात इथे ? "
एक दगडी पाटी पुसत असलेला दिगंबर एकदम भानावर आला.
" जन्म याच गावातला आहे माझा. पण मी जुन्या गावात वाढलेलो आहे ना ! "
" हा...!"
एका खिडकीच्या काचेतून शेखरने आत पाहिले. प्रत्येक खिडकीतून आत पोहचू पहाणारा सूर्यप्रकाश , फुटा-दोन फुटावर अडत होता. आतलं सगळं अस्पष्ट दिसत होतं. पांढऱ्या चादरीने आतलं लाकडी समान कित्येक वर्षापासून झाकून ठेवलं होतं. कोणीही वाली नसल्यासारखी, प्रत्येक गोष्ट पसरलेली होती. पण आत, एक ऊर्जा होती. कोणाचे तरी हे घर होते, जे आज या गावाच्या एका कोपऱ्यात, स्वतःच्या काही सुदैवी-दुर्दैवी आठवणीत उभे होते. खिडकीच्या एका दाराला हात लावून शेखरनी ते उघडण्याचा प्रयत्न केला.
"साहेब" दिगंबरनी त्याला आवाज दिला. ती नाव असलेली फरशी , जरा स्वच्छ झाली होती. खिडकी तशीच ठेवून शेखर तिकडे आला. त्यावर नाव होते...!
" माया"
" बंगल्याचे नाव दिसते." दिगंबरनी अंदाज लावला.
" मालकीणीचे पण असू शकते..!"
"साहेब, निघायला हवं..! उशीर होईल." फरशी तशीच सोडून दिगंबर टांग्याकडे चालू लागला. शेखरनेही बंगल्याकडे पाठ फिरवली. काही पावलं पुढे चालत गेल्यावर अचानक त्याला आतून कोणीतरी त्याच्याकडे बघत असल्याचा भास झाला. खशंभर थांबून त्याने मागे पहिले.
"चला साहेब..!" दिगंबर टांग्यात जाऊन बसला सुद्धा.
" काही कळत नाहीये हो !" सुमन पणतीची वात सरळ करत म्हणाली.
" काशातलं ?"
" आजही काही निरोप नाही आला !"
" तुम्ही उगाच काळजी करताय !"
एवढं बोललं म्हणजे झालं ! विष्णूपंतांचे हे असे बेफिकीर वागणे. स्वतःचा मुलगा तीन दिवसापासून मुंबईहुन निघाला होता. अजून काहीच पत्ता, तार, काही काही नव्हतं! सुमनला काळजी वाटणे सहाजिक होते. पावसाने घेतलेलं हे रूप, प्रवास करणाऱ्यांसाठी काळ होते. बेभरवाश्याची वाहने, अंधारलेल्या वाटा, मुक्कामाची सोय नाही !
" तुम्हा बायकांची काळजी आणि आम्हा पुरुषांचं धैर्य..!" एकाच वाक्याने पंतांनी बोलण्याला पूर्णविराम लावला.
"लहान आहे तो. रस्त्यांची, लोकांची अजून व्ह्याला हवी तशी ओळख नाहीये त्याला."
" तुम्ही उगाच काळजी करता ! अहो, वेळ आली, की माणूस लढतो, झुंजतो, मार्गही काढतो."
आईचे समाधान या पोकळ अश्वासनांनी होत नसतं. वाऱ्याने अर्धवट उघडलेल्या खिडकीतून तिने बाहेर पहिलं. अंधारव्यतिरिक्त काहीच नव्हतं. हुरहूर होती, पण ती अंधार विरून जाई पर्यंत ! वाड्याचा बाहेरून ओल्या कंदिलाच्या उजेडात थोडीफार पुढे जाऊन संपणारी पायवाट हरवलेली भासत होती.
.....
काळी ,मोठी लेदरची बॅग दिगंबर ने टांग्याच्या पायरीवर अडकवली. साहेबांच्या हातातली छोटी बॅग घ्यायला तो त्यांच्या जवळ गेला.
"असू दे ही माझ्या जवळ !" शेखर नी टांग्याकडे एक कटाक्ष टाकला.
"कोणाचा आहे हो, हा टांगा ? "
" आमचाच ए सायब, भाऊ चालवतो."
" अरे वा ! घोडे छान आहेत." वर चढता-चढता शेखर चं लक्ष एकदम त्या डौलदार घोड्याकडे गेलं.
" हा, जवान आहे हा आमचा. यांच्याच जीवावर चाललंय सगळं !"
"कसं आहे वातावरण इथे ?"
अचानक आलेल्या अश्या प्रश्नाला उत्तर द्यायला दिगंबर तयार नव्हता.
" काही नाही साहेब, सहा-सात दिवसात, एखादी घटना घडते. लोकांना कामं अस्त्यात. शेती, जनावरं, यातून वेळ मिळाला तर मोर्चे, आंदोलनं, लढा सुचतो. प्रत्येकाला प्रपंच आहे."
" किती लोकसंख्या?"
" चार-पाच हजार असेल...!"
" आणि एकही क्रांतिकारक नाही !!"
टांगा पुढे सरकू लागला. रात्रभर प्रवासाचा शीण , त्या सकाळच्या गारव्याने कधीच निघून गेला होता. शेखरचं इतक्या लहान गावात पाहिलंच स्वतंत्र पोस्टिंग होतं. रहायला स्वतंत्र बंगला, पगारवाढही मिळाली होती. शिवाय, शिवपुरी सारख्या एका निसर्गरम्य ठिकाणी झालं होतं पोस्टिंग. नजर जाईल तिथपर्यंत हिरवळ, त्यातून वाट काढत पाळणारे कच्चे रस्ते. रस्त्यांना दोन्ही बाजूने वळण लावणारी दाट झाडी. टांग्याकडे अचंब्याने पहाणाऱ्या लोकांकडे पाहून त्यांची साधी रहाणि स्पष्ट दिसत होती. शेखर ऐकूनही होताच, की शिवपुरी अत्यंत शांत परिक्षेत्र आहे. उत्तर भारतात, इतरत्र भारतात असलेली स्वातंत्र्य लढ्याची लाट अजून इथे पोहोचली नव्हती. १८५७ साली झाली, तेवढीच क्रांती इथे झाली. मोर्चे, निषेध होतात पण शिस्तीत आणि शांततेत.
" अरे वा, मस्तच..! फळबागा सुद्धा आहेत का इथे ?" एका आमराईकडे अचानक त्याचे लक्ष गेले.
" होय साहेब, आंबे, पेरू, डाळींब, पेरू, चिक्कू, चिंच, केळी...बरंच आहे ! आता परवा बाजार आहे, घेऊन जाईल तुम्हाला."
"थांब जरा" अचानक डावीकडे जाणारी एक पायवाट शेखरला दिसली तसा त्यांने दिगंबरच्या हातातील लगाम ओढला. मुख्य रस्त्याहून आत , आठ दहा फुटावर , एका मोठ्या लोखंडी फटकातुन शिरत, ती दगडी पायवाट खोलवर झाडीत जात होती. शेखर टांग्यातून खाली आला. झाडावरून कित्येक वर्षापूर्वी विभक्त झालेल्या पाचोळ्यावर त्याचे पाऊल पडतात, पाचोळा शहरला. फक्त वाऱ्याच्या भरवाश्यावर तो जगत होता...! पुढे-पुढे जाणाऱ्या शेखरला पाहून दिगंबरही खाली आला.
"काय आहे हे ?" त्या मोठ्या लोखंडी फाटका बाहेर शेखर उभा राहिला. आत, बाहेरच्या रस्त्याला जोडून जाणारी एक दगडी पायवाट होती. विरून गेलेली हिरवळ होती. एक छोटी टुमदार बाग, पण अर्धी वाळलेली. आताशा पडू लागल्या पावसामुळे थोडीफार जीवणी मिळालेली झाडं होती. त्यांना बिलगून उभ्या, काही अनोळखी रानवेली ! प्रत्येक सजीव-निर्जीव वस्तू मधून जिवंत असल्याच्या काही शेवटच्या खुणा होत्या. पायवाट संपली, तिथे एक जुनाट मोठा चुन्यातून उभा केलेला बंगला उभा होता. खूप उदास, केविलवाणा, एकटा...!
" कोण रहातं इथे ?" शेखरनी लोखंडी फाटकाला हात लावला, पण तो आत गेला नाही.
"नाही, कोणी नाही ! पहातोय तसा बंद आहे बंगला.
" किती सुंदर वास्तू आहे. घडवणार्यांनी आयुष्यभराची सगळी स्वप्न एकवटून , एकाच पाषाणात कोरून ठेवल्यासारखी वाटतायत." तिथली निरव शांतात चिरत लोखंडी दाराची जड कडी खाली पडली. शेखर नी आत पाऊल टाकले. कदाचित एखाद्या युगानंतर तिथे एखादे पाऊल पडले असावे.
"इतकी सुदंर जागा, इतकी एकटी कशी असू शकते."
" साहेब, प्रत्येक गुण स्वतःभवती काही अवगुण घेऊन येतोच ना ! तसंच असेल काहीतरी." दिगंबरकडून असलं काही उत्तर अपेक्षित नव्हतं.
" अरे, तुम्ही तर कवी आहात."
तुटलेल्या खिडकीच्या रंगबिरंगी, न पुसलेल्या काचा होत्या. कधी काळी शुभ्र पांढरा असलेला हा इमला काळानुरूप काळवंडला होता. आजूबाजूची उजाड झालेली बाग आपल्या कुशीत एक भय घेऊन जशीच्या तशी उभी होती.अनोळखी चाहूल होती. चांगली-वाईट , कोणाला माहीत !!
" तुम्ही किती दिवसापासून आहात इथे ? "
एक दगडी पाटी पुसत असलेला दिगंबर एकदम भानावर आला.
" जन्म याच गावातला आहे माझा. पण मी जुन्या गावात वाढलेलो आहे ना ! "
" हा...!"
एका खिडकीच्या काचेतून शेखरने आत पाहिले. प्रत्येक खिडकीतून आत पोहचू पहाणारा सूर्यप्रकाश , फुटा-दोन फुटावर अडत होता. आतलं सगळं अस्पष्ट दिसत होतं. पांढऱ्या चादरीने आतलं लाकडी समान कित्येक वर्षापासून झाकून ठेवलं होतं. कोणीही वाली नसल्यासारखी, प्रत्येक गोष्ट पसरलेली होती. पण आत, एक ऊर्जा होती. कोणाचे तरी हे घर होते, जे आज या गावाच्या एका कोपऱ्यात, स्वतःच्या काही सुदैवी-दुर्दैवी आठवणीत उभे होते. खिडकीच्या एका दाराला हात लावून शेखरनी ते उघडण्याचा प्रयत्न केला.
"साहेब" दिगंबरनी त्याला आवाज दिला. ती नाव असलेली फरशी , जरा स्वच्छ झाली होती. खिडकी तशीच ठेवून शेखर तिकडे आला. त्यावर नाव होते...!
" माया"
" बंगल्याचे नाव दिसते." दिगंबरनी अंदाज लावला.
" मालकीणीचे पण असू शकते..!"
"साहेब, निघायला हवं..! उशीर होईल." फरशी तशीच सोडून दिगंबर टांग्याकडे चालू लागला. शेखरनेही बंगल्याकडे पाठ फिरवली. काही पावलं पुढे चालत गेल्यावर अचानक त्याला आतून कोणीतरी त्याच्याकडे बघत असल्याचा भास झाला. खशंभर थांबून त्याने मागे पहिले.
"चला साहेब..!" दिगंबर टांग्यात जाऊन बसला सुद्धा.
क्रमश:
अनुराग
अनुराग
माया..........
भाग - 2 लेखन : अनुराग
माया..........भाग - 2 लेखन : अनुराग
माया
भाग -२
लेखन : अनुराग
भाग -२
लेखन : अनुराग
पहाट झाली तीच मुळात एक सकारात्मकता घेऊन. आज वारं उदास नव्हतं. दमटपणा अर्ध्यारात्रीच्या गारठ्यात विरला होता. अंगणात चिखल होता, पण निपचित पडला होता. वाड्यात सकाळची कोवळी किरणे आरपार फिरत. घरातील प्रत्येक कोपरा ऊर्जेने उजळून निघायचा. विष्णूपंतांच्या पंजोबांनी हा १५ खोल्यांचा वाडा बांधला होता. सुमारे १०० एकर जमीन वाड्याला घेरून वसली होती. लक्ष्मी आणि सरस्वती एकत्र नांदत. वाड्यातच एका खोलीत पंतांनी वाडीतल्या लहान पोरांना शिकवणीची सोय करून ठेवली होती. सुमनने त्यांच्या पाठीशी गेली ३० वर्ष अगदी सावली सारखी उभी होती. दोघांच्या सोन्यासारख्या संसारात अजून झळाळी आली, ती आनंद मुळे. गेले ४ वर्ष विधीशिक्षण घेण्यास परदेशी गेलेला आनंद, मुंबईला येऊन पोहोचला होता.
"रुक्मि, अगं डाळ काढलीस ना ?" आज सकाळपासून सुमनला अजिबात उसंत नव्हती. मध्यरात्रीनंतर केव्हातरी पाऊस थांबला, तेव्हाच तिला आनंदच्या येण्याचे वेध लागले. चार वर्षे झालीत, पोराचा जाता चेहरा डोळ्यात साठवून सुमन बसली होती. त्यानी विलायतेहून पाठवलेली पत्रं, तिने एका मोत्याच्या पेटीत जपून ठेवली होती. नाही म्हणलं, तरी पंतांनाही मुलाच्या येण्याचे आज वेध लागले होते.
" अहो, चार वर्षाच्या पुरण-पोळ्या आजच नका करून खाऊ घालू !"
" तुम्ही तुमची कामं करा बघू, बायकांच्या कामात कशाला लुडबुड करायची ?" लांबून पंत तिची लागभग बघत होते. कित्येक दिवसांनी तिच्या चेहऱ्यावर आज आनंद दिसत होता. चेहऱ्यावरच्या सुरकुत्यांमध्ये तिने लपवलेले स्मितहास्य आज लकाकूंन बाहेर येत होते.
" एक सांगू का ?"
" बोला न, मला नाही मग काय या भिंतींना ऐकवणार आहात का?"
"लग्नात सुद्धा एवढ्या सुदंर दिसल्या नाहीत."
" उगाच काय हे, पोरगं झालं लग्नाचं,तरी अजून तुमच्या अंगातला आगाऊपणा जात नाही."
" पोरगं आमच्याचकडून शिकेल ना..!"
तेवढ्यात विठोबाच्या दाराची कडी वाजवली.
" नाही, म्हनलं, जावं का मी चौकाकडे, मालक यायची वेळ झालिया."
" म्हणजे, अजून इथेच का तुम्ही, विठोबा, किती हो तुम्हाला सांगायचं, वेळ पाळत चला जरा."
पंत उगाच त्याच्यावर डाफरले.
" त्यांना आहे भान, तुम्हीच ठेवा म्हणजे झालं." सुमनने लगेच डाव साधला.आनंदच्या येण्याच्या चाहुलीने, वाड्याची गेलेली कळा परत येत होती. इतके दिवस निरव शांततेत वावरणारा पंतांचा वाडा आज खुलून हसायला लागला होता. चार वर्षे त्यावर साचलेली धूळ आज आनंदच्या येण्याने पार धुतली गेली.
विठोबाने जसे वाड्याबाहेर पाय काढले, तसे पंत उठले. आपल्या खोलीत गेले.त्यांच्या त्या शाही कपाटावरून एक मोठी संदुक फरफटत खाली आली. वरचे काही जुने कपडे बाजूला काढून त्यांनी ते पलंगावर फेकले.
" काय बघताय?" मागून अचानक सुमन आल्याने ते दचकले. सुमनला त्यांच्या वेगानेच कळले ,की ते कशासाठी खोलीत आले.
"सुमन...! त्याला सांगून टाकूया." अचानक दोघांच्या चेहऱ्यावरचा रंग बदलला.
पंतांच्या हातात आनंदाची कुंडली होती. थरथरत्या हातांनी त्यांनी ती डोळ्यासमोर धरली.
"नाही, अजिबात नाही."
" ऐक माझं सुमन..!"
"नाही म्हणते न, माझंच चुकलं, ती पत्रिका मी जाळायला..!"
" सुमन.."
"हे बघा, खूप दिवसांनी वाड्यात सुख चालत येतंय. त्याला नका नजर लावू."
" पण त्याला सांगावं लागेल सुमन, उद्या जर त्याचं काही बरं-वाईट झालं तर...!"
" गप्प बसा, मी नाही होऊ देणार असं काहीच. आजपर्यंत आपण प्रत्येक गोष्टीला तोंड देत आलेला आहात, मग आजच का ढासळता आहात..?"
" मी नाही सुमन, हे ग्रह, तारे, नक्षत्र, हे योग मला गप्प बसू देत नाहीयेत..! झोप येत नाही रात्री."
पंतांची शून्यात हरवलेली नजर सुमनला अस्वस्थ करून गेली.
"ऐका माझं, आपण त्याला घेऊन एकदा किर्तीकरांकडे जाऊन येऊ. बघुयात, काही उपाय आहे का ?"
" उपाय काळाला कधीच नसतो सुमन." पंत स्वतः बनवलेल्या कुंडलीवर ठाम होते. "जे मला दिसतंय, ते तुला कदाचित दिसत नसावं. उदास चेहऱ्याने सुमन बाहेर निघून गेली. पंत तसेच खिडकीबाहेर काहीतरी बघत बसले. त्यांच्या खिडकीच्या बाहेर उभ्या पिंपळाची आज पासून सावली पडणार नव्हती. आनंदने गावात पाऊल टाकताच ,त्याच्या मागे लागणारा काळ अटळ होता. त्याला कितपत रोखावें...!
"रुक्मि, अगं डाळ काढलीस ना ?" आज सकाळपासून सुमनला अजिबात उसंत नव्हती. मध्यरात्रीनंतर केव्हातरी पाऊस थांबला, तेव्हाच तिला आनंदच्या येण्याचे वेध लागले. चार वर्षे झालीत, पोराचा जाता चेहरा डोळ्यात साठवून सुमन बसली होती. त्यानी विलायतेहून पाठवलेली पत्रं, तिने एका मोत्याच्या पेटीत जपून ठेवली होती. नाही म्हणलं, तरी पंतांनाही मुलाच्या येण्याचे आज वेध लागले होते.
" अहो, चार वर्षाच्या पुरण-पोळ्या आजच नका करून खाऊ घालू !"
" तुम्ही तुमची कामं करा बघू, बायकांच्या कामात कशाला लुडबुड करायची ?" लांबून पंत तिची लागभग बघत होते. कित्येक दिवसांनी तिच्या चेहऱ्यावर आज आनंद दिसत होता. चेहऱ्यावरच्या सुरकुत्यांमध्ये तिने लपवलेले स्मितहास्य आज लकाकूंन बाहेर येत होते.
" एक सांगू का ?"
" बोला न, मला नाही मग काय या भिंतींना ऐकवणार आहात का?"
"लग्नात सुद्धा एवढ्या सुदंर दिसल्या नाहीत."
" उगाच काय हे, पोरगं झालं लग्नाचं,तरी अजून तुमच्या अंगातला आगाऊपणा जात नाही."
" पोरगं आमच्याचकडून शिकेल ना..!"
तेवढ्यात विठोबाच्या दाराची कडी वाजवली.
" नाही, म्हनलं, जावं का मी चौकाकडे, मालक यायची वेळ झालिया."
" म्हणजे, अजून इथेच का तुम्ही, विठोबा, किती हो तुम्हाला सांगायचं, वेळ पाळत चला जरा."
पंत उगाच त्याच्यावर डाफरले.
" त्यांना आहे भान, तुम्हीच ठेवा म्हणजे झालं." सुमनने लगेच डाव साधला.आनंदच्या येण्याच्या चाहुलीने, वाड्याची गेलेली कळा परत येत होती. इतके दिवस निरव शांततेत वावरणारा पंतांचा वाडा आज खुलून हसायला लागला होता. चार वर्षे त्यावर साचलेली धूळ आज आनंदच्या येण्याने पार धुतली गेली.
विठोबाने जसे वाड्याबाहेर पाय काढले, तसे पंत उठले. आपल्या खोलीत गेले.त्यांच्या त्या शाही कपाटावरून एक मोठी संदुक फरफटत खाली आली. वरचे काही जुने कपडे बाजूला काढून त्यांनी ते पलंगावर फेकले.
" काय बघताय?" मागून अचानक सुमन आल्याने ते दचकले. सुमनला त्यांच्या वेगानेच कळले ,की ते कशासाठी खोलीत आले.
"सुमन...! त्याला सांगून टाकूया." अचानक दोघांच्या चेहऱ्यावरचा रंग बदलला.
पंतांच्या हातात आनंदाची कुंडली होती. थरथरत्या हातांनी त्यांनी ती डोळ्यासमोर धरली.
"नाही, अजिबात नाही."
" ऐक माझं सुमन..!"
"नाही म्हणते न, माझंच चुकलं, ती पत्रिका मी जाळायला..!"
" सुमन.."
"हे बघा, खूप दिवसांनी वाड्यात सुख चालत येतंय. त्याला नका नजर लावू."
" पण त्याला सांगावं लागेल सुमन, उद्या जर त्याचं काही बरं-वाईट झालं तर...!"
" गप्प बसा, मी नाही होऊ देणार असं काहीच. आजपर्यंत आपण प्रत्येक गोष्टीला तोंड देत आलेला आहात, मग आजच का ढासळता आहात..?"
" मी नाही सुमन, हे ग्रह, तारे, नक्षत्र, हे योग मला गप्प बसू देत नाहीयेत..! झोप येत नाही रात्री."
पंतांची शून्यात हरवलेली नजर सुमनला अस्वस्थ करून गेली.
"ऐका माझं, आपण त्याला घेऊन एकदा किर्तीकरांकडे जाऊन येऊ. बघुयात, काही उपाय आहे का ?"
" उपाय काळाला कधीच नसतो सुमन." पंत स्वतः बनवलेल्या कुंडलीवर ठाम होते. "जे मला दिसतंय, ते तुला कदाचित दिसत नसावं. उदास चेहऱ्याने सुमन बाहेर निघून गेली. पंत तसेच खिडकीबाहेर काहीतरी बघत बसले. त्यांच्या खिडकीच्या बाहेर उभ्या पिंपळाची आज पासून सावली पडणार नव्हती. आनंदने गावात पाऊल टाकताच ,त्याच्या मागे लागणारा काळ अटळ होता. त्याला कितपत रोखावें...!
-----
अचानक दारावर पडलेल्या थापेने शेखर भानावर आला. अंधार झाल्याचे सुद्धा त्याला कळले नाही. नवीन सरकारी घर तसं छान, मोठं होतं. पण त्यात रहाणार शेखर एकटाच होता. आई-वडील, बहीण असे छोटेसे कुटुंब त्याने गावीच ठेवले होते. एकततर देशभर पसरलेले क्रांतीचे लोण, त्यात इंग्रज सरकारची पोलीस खात्यातली नोकरी. एकदा उत्तरेत असताना काही क्रांतिकार्यानी अख्खी वसाहत पेटवली होती. मूळ इग्रजांपेक्षा, त्यांच्या चाकरीत असलेल्या शेखरसारख्या चाकरमान्यांवर हल्ले वाढत होते.
दोन किवाडी दरवाजा उघडला तर समोर पितळी डबा घेऊन दिगंबर उभा होता.
" साहेब, हाक नाही का मारायची?"
"नाही लक्षात राहिलं, आणि हे काय ? "
" डबा, आज तुम्ही येणार म्हणून आमच्या मंडळींनी खास पुरण-पोळ्या करून पाठवल्या आहेत, आणि ताकीद दिली. तुमचं होई पर्यंत इथून हलायचं नाही. "
" अरे, हे काय ?"
" तुम्ही हात धुवून घ्या, मी टेबलावर जेवण लावतो.
हातात कंदील घेऊन शेखर न्हाणीघरात शिरला. तिथे आधीच तयारी बघून त्याला दिगंबरचे कौतुक करावे वाटले. काय माणसं असतात. खाली वाकून त्यांने हाय-पाय धुतले. वर असलेला पंचा त्याने खाली ओढला आणि समोरच्या आरश्यात त्याला एक म्हातारा दिसला....! ७० वर्ष वय असलेला एक जक्खड म्हातारा ! खांद्यावर घोंगडी, हातात घुगरांची काठी. भरदार मिशी पिळत उभा असलेला तो एकदम समोर आला आणि नाहीसा झाला. शेखरला दरदरून घाम फुटला आणि धक्क्याने त्याचा तोल गेला. " दिगंबर...!" जिवाच्या आकांताने तो ओरडला. साहेबांचा आवाज ऐकून दिगंबर धावत आला. खाडकन न्हानिघराचे दार त्याने उघडले. घाबरलेला शेखर जमिनीवर कोसळला होता.
" काय झालं साहेब?" त्यांने बोलता-बोलता शेखरला सावरलं.
" तो म्हातारा..!"
" कुठे?" शेखरने खिडकीकडे बोट दाखवले. दिगंबरने कपडे बाजूला करून पाहिले. तिथे कोणीच नव्हते. खिडकीतून बाहेर फक्त अंधार होता.
' काय होतं ते ? ' मुरगळलेला पाय घेउन दिगंबरने शेखरला खुर्चीवर बसवले.
" एक म्हातारा होता...सत्तरीतला, अचानक समोर आला." घामाघूम झालेला शेखर स्वतःला सावरत होता.
" साहेब, काही नाहीये तिथे!" दिगंबर त्याला धीर देत होता." भास असेल साहेब, थकवा असेल प्रवासाचा..! दोन घास खाऊन घ्या, आणि निवांत झोपा...!
"हो !"
अचानक दारावर पडलेल्या थापेने शेखर भानावर आला. अंधार झाल्याचे सुद्धा त्याला कळले नाही. नवीन सरकारी घर तसं छान, मोठं होतं. पण त्यात रहाणार शेखर एकटाच होता. आई-वडील, बहीण असे छोटेसे कुटुंब त्याने गावीच ठेवले होते. एकततर देशभर पसरलेले क्रांतीचे लोण, त्यात इंग्रज सरकारची पोलीस खात्यातली नोकरी. एकदा उत्तरेत असताना काही क्रांतिकार्यानी अख्खी वसाहत पेटवली होती. मूळ इग्रजांपेक्षा, त्यांच्या चाकरीत असलेल्या शेखरसारख्या चाकरमान्यांवर हल्ले वाढत होते.
दोन किवाडी दरवाजा उघडला तर समोर पितळी डबा घेऊन दिगंबर उभा होता.
" साहेब, हाक नाही का मारायची?"
"नाही लक्षात राहिलं, आणि हे काय ? "
" डबा, आज तुम्ही येणार म्हणून आमच्या मंडळींनी खास पुरण-पोळ्या करून पाठवल्या आहेत, आणि ताकीद दिली. तुमचं होई पर्यंत इथून हलायचं नाही. "
" अरे, हे काय ?"
" तुम्ही हात धुवून घ्या, मी टेबलावर जेवण लावतो.
हातात कंदील घेऊन शेखर न्हाणीघरात शिरला. तिथे आधीच तयारी बघून त्याला दिगंबरचे कौतुक करावे वाटले. काय माणसं असतात. खाली वाकून त्यांने हाय-पाय धुतले. वर असलेला पंचा त्याने खाली ओढला आणि समोरच्या आरश्यात त्याला एक म्हातारा दिसला....! ७० वर्ष वय असलेला एक जक्खड म्हातारा ! खांद्यावर घोंगडी, हातात घुगरांची काठी. भरदार मिशी पिळत उभा असलेला तो एकदम समोर आला आणि नाहीसा झाला. शेखरला दरदरून घाम फुटला आणि धक्क्याने त्याचा तोल गेला. " दिगंबर...!" जिवाच्या आकांताने तो ओरडला. साहेबांचा आवाज ऐकून दिगंबर धावत आला. खाडकन न्हानिघराचे दार त्याने उघडले. घाबरलेला शेखर जमिनीवर कोसळला होता.
" काय झालं साहेब?" त्यांने बोलता-बोलता शेखरला सावरलं.
" तो म्हातारा..!"
" कुठे?" शेखरने खिडकीकडे बोट दाखवले. दिगंबरने कपडे बाजूला करून पाहिले. तिथे कोणीच नव्हते. खिडकीतून बाहेर फक्त अंधार होता.
' काय होतं ते ? ' मुरगळलेला पाय घेउन दिगंबरने शेखरला खुर्चीवर बसवले.
" एक म्हातारा होता...सत्तरीतला, अचानक समोर आला." घामाघूम झालेला शेखर स्वतःला सावरत होता.
" साहेब, काही नाहीये तिथे!" दिगंबर त्याला धीर देत होता." भास असेल साहेब, थकवा असेल प्रवासाचा..! दोन घास खाऊन घ्या, आणि निवांत झोपा...!
"हो !"
क्रमश:
अनुराग
अनुराग
