🙏 🙏घावटी🙏🙏
भाग::-- दुसरा
दुपारी एकच्या सुमारास दत्ता सरांची गाडी निसरणीला अंगणात उभी राहिली.सदा उतरताच आजोबा त्याला बिलगून गदागदा रडू लागले.सदानं मोठमायचं दर्शन घेतलं.आजीजवळ शेजाऱ्या शिवाय जवळचं असं कुणीच नव्हतं.नलू व आजोबा शिवाय.त्याला काल सकाळी नलू मॅडमचं बोलणं आठवलं नी डोळ्यात अश्रू तरळले.नलू मॅडमनं दत्ता व सदा सरांना बाजूला घेत "रेवती ...ताईसाहेबांना.......कळवावं लागेल!"
सदा सरांना आपल्या कानात कुणीतरी तप्त लाव्हा रस ओतल्याचं जाणवू लागलं.आजोबांना ऐकू जात नसलं तरी नलू व दत्ताकडं ते आशेने पाहत होता.निदान अंतिम दर्शनाला तरी रेवतीनं यावं अशी आंतरीक आतड्याची ओढ त्यांच्या आसुसलेल्या डोळ्यात जाणवत होती.दत्तानं नलूकडनं नंबर घेत फोन लावला.
"हॅलो!कोण ताईसाहेब?"
"नाही मी सलिता!आपण कोण?"
"........." दत्ताच्या कानाच्या पाळ्या लाल झाल्या .श्वास फुलू लागला.
.
.
"देते" बहुतेक दत्ता सरांचा आवाज सलितानं ओळखला असावा.
"हॅलो मी रेवती!कोण आपण?काय हवंय?"
"ताईसाहेब आपल्या मातोश्री.....मोठमाय....गेल्यात..."
"......."
"आपण या लवकर" दत्ता भरलेल्या गळ्यानं बोलला.
"राॅंग नंबर" नंतर संतापात फोन कट केल्याचं जाणवलं.तरी दत्तानं पुन्हा नंबर फिरवला.पण उपयोग झाला नाही.दत्ताच्या चेहऱ्यावरील नाराजी सदानं ओळखली.त्याच्या डोळ्यात आग उतरू लागली.तोच मधा व माधवी आली.माधवी आल्या आल्या अगदी तटस्थ परक्यासारखी केवळ उपचार म्हणून मोठमायच्या प्रेताजवळ दोन तीन मिनीटे उभी राहिली व दूर सरकली.यानं ही सदाच्या डोळ्यातली आग अधिकच फोफावली.तोच ..तोच सदाचा जिवलग मित्र अन्वर आपल्या 'अन्वर ब्रास बॅंडच्या' गाडीसह नाशिक हून आला.आल्या आल्या तो आजीजवळ जाऊन रडू लागला.व लगेच सदाच्या गळ्यात पडत रडू लागला.
कोण ही माणसं! दत्ता,नलू मॅडम, अन्वर ही दूरची माणसं तरी हे प्रेम!नी जिच्या पोटी जन्म घेतला ती?...., मधा, माधवी...?सदा बिथरला.दत्ता सोबत होता म्हणून त्यानं सकाळपासून थेंब ही घेतला नव्हता.त्यानं अन्वर मियाला बाजूला नेलं.
"अन्वर मिया ,मुझे पिनी है!"
"सदा मेरे यारा तु तो अल्ला का नेक बंदा था.फिर ये सैतानी क्यो?"
"अन्वर मिया आज बाकी कुछ नही "
म्हणत तो अन्वर मियाच्या खिशातून पैसे काढू लागला.
थरवाडीत त्याला पैशाची गरज भासतच नसे.
"मेरे यार तुझ पे तो मै पूरी कायनात, ये जान भी न्योछावर कर दुंगा.तो फिर पैसा क्या चिज है."
सदानं कल्टी मारत दोन बाटल्या गटागटा रिचवल्या.व येऊन बसला.आज अन्वरचा ब्राॅस बॅंड जीव ओतून वाजत होता.पाच वेळा नमाज पढणारा अन्वर मिया चक्क जगतगुरु तुकोबा रायाचे अभंग गात होता.
सदा सरांना आपल्या कानात कुणीतरी तप्त लाव्हा रस ओतल्याचं जाणवू लागलं.आजोबांना ऐकू जात नसलं तरी नलू व दत्ताकडं ते आशेने पाहत होता.निदान अंतिम दर्शनाला तरी रेवतीनं यावं अशी आंतरीक आतड्याची ओढ त्यांच्या आसुसलेल्या डोळ्यात जाणवत होती.दत्तानं नलूकडनं नंबर घेत फोन लावला.
"हॅलो!कोण ताईसाहेब?"
"नाही मी सलिता!आपण कोण?"
"........." दत्ताच्या कानाच्या पाळ्या लाल झाल्या .श्वास फुलू लागला.
.
.
"देते" बहुतेक दत्ता सरांचा आवाज सलितानं ओळखला असावा.
"हॅलो मी रेवती!कोण आपण?काय हवंय?"
"ताईसाहेब आपल्या मातोश्री.....मोठमाय....गेल्यात..."
"......."
"आपण या लवकर" दत्ता भरलेल्या गळ्यानं बोलला.
"राॅंग नंबर" नंतर संतापात फोन कट केल्याचं जाणवलं.तरी दत्तानं पुन्हा नंबर फिरवला.पण उपयोग झाला नाही.दत्ताच्या चेहऱ्यावरील नाराजी सदानं ओळखली.त्याच्या डोळ्यात आग उतरू लागली.तोच मधा व माधवी आली.माधवी आल्या आल्या अगदी तटस्थ परक्यासारखी केवळ उपचार म्हणून मोठमायच्या प्रेताजवळ दोन तीन मिनीटे उभी राहिली व दूर सरकली.यानं ही सदाच्या डोळ्यातली आग अधिकच फोफावली.तोच ..तोच सदाचा जिवलग मित्र अन्वर आपल्या 'अन्वर ब्रास बॅंडच्या' गाडीसह नाशिक हून आला.आल्या आल्या तो आजीजवळ जाऊन रडू लागला.व लगेच सदाच्या गळ्यात पडत रडू लागला.
कोण ही माणसं! दत्ता,नलू मॅडम, अन्वर ही दूरची माणसं तरी हे प्रेम!नी जिच्या पोटी जन्म घेतला ती?...., मधा, माधवी...?सदा बिथरला.दत्ता सोबत होता म्हणून त्यानं सकाळपासून थेंब ही घेतला नव्हता.त्यानं अन्वर मियाला बाजूला नेलं.
"अन्वर मिया ,मुझे पिनी है!"
"सदा मेरे यारा तु तो अल्ला का नेक बंदा था.फिर ये सैतानी क्यो?"
"अन्वर मिया आज बाकी कुछ नही "
म्हणत तो अन्वर मियाच्या खिशातून पैसे काढू लागला.
थरवाडीत त्याला पैशाची गरज भासतच नसे.
"मेरे यार तुझ पे तो मै पूरी कायनात, ये जान भी न्योछावर कर दुंगा.तो फिर पैसा क्या चिज है."
सदानं कल्टी मारत दोन बाटल्या गटागटा रिचवल्या.व येऊन बसला.आज अन्वरचा ब्राॅस बॅंड जीव ओतून वाजत होता.पाच वेळा नमाज पढणारा अन्वर मिया चक्क जगतगुरु तुकोबा रायाचे अभंग गात होता.
"याजसाटी केला होता अट्टाहास | शेवटचा दिस गोड व्हावा ||
आता निश्चिंतीने पावलो विसावा | खुंटलिया धांवा तृष्णेचिया ||
कवतुक वाटे जालिया वेचाचे | नाव मंगळाचे तेणे गुणे ||
तुका म्हणे मुक्ति परिणिली नोवरी | आता दिवस चारी खेळीमेळी ||"
आता निश्चिंतीने पावलो विसावा | खुंटलिया धांवा तृष्णेचिया ||
कवतुक वाटे जालिया वेचाचे | नाव मंगळाचे तेणे गुणे ||
तुका म्हणे मुक्ति परिणिली नोवरी | आता दिवस चारी खेळीमेळी ||"
सदाला मात्र धुंदी येऊ लागली नी बेभान होत कधी हलगीच्या तालावर तर कधी अन्वरच्या बॅंडवर नाचत होता. सदाची नशेतील ही अवनती पाहून दत्ता ,अन्वर मिया व नलू मॅडमचा ऊर फाटत होता.दत्ता सदाला हातानं कवटाळत बाजुला नेण्याचा असफल प्रयत्न करत होता.
"सदा !ऐक ना प्लिज...." दत्ताच्या डोळ्यात आसवाची दाटी होती.
"दत्ता !...आज माझी माय ,मोठमाय गेली नी.......नी....येऊ शकत नाही?...छोड मला आज...."
अन्वर मियानं सदाला उचलत बाजूला नेलं.
नलूनं घरातून चुलीवरून गरम पाणी आणत आजीला अंघोळ घालण्याची तयारी चालवली.अन्वरनं सदाला आजीजवळ नेलं नी आरती सुरू करण्याची घाई झाली तरी माधवी जवळ ही येईना.मग नलूच सदाजवळ उभी राहिली नी आरती केली.डोक्यावर पदर घेतलेली नलू मॅडम जवळ उभी पाहून सदा नशेतही हेलावला.
आजी अनंतात विलीन झाली.संध्याकाळी आलेली सारी परत फिरली.पण दत्ता नलू सदाजवळच थांबली.अन्वर मियानं आजोबाच्या खिशात लागणाऱ्या खर्चासाठी नाही म्हणत असतांनाही पैसे घातले.दत्ता सरांनीही नकार दिला तरी "आज मै जो भी कुछ कमाता हू वो मेरे यारा सदा की मेहरबानी सेही" म्हणत अन्वर मिया नाशिकला परतला.माधवीला मधानं निदान दसव्यापर्यंत तरी रहा म्हणून विनवलं पण ती फणकाऱ्यातच वडिलांसोबत माघारी फिरली.
दहा दिवसात सदाला शांत करत दत्ता व नलूला कुठं बाहेर पडूच दिलं नाही.
दत्ता त्याला परोपरीनं समजावू लागला.
"दत्ता तू सोबत असला की......मला जगावसं वाटतं रे!"नी मग सदा रडू लागला.
"सद्या!काय होता तू!नी निव्वळ एका....नादात इतका वाया गेलास?भावा निदान आता आजोबाचा तरी विचार कर"
"दत्ता!जिवनात ज्यांच्याकडं मायेसाठी हपापून पाहीलं ,जीव लावला ,तेच का मला सोडून जातात?न कळत्या वयात........ते तर नाव ही नको.घिण येते मला त्या नावाची!नंतर ऐन तारुण्यात स्वत:ला किती जपत असतांनाही कुणी येतं नी मग आयुष्य उध्वस्त करत निघून जातं!त्यातही ज्याला ही दुनिया दैवत मानतं तेच दैवत मला उध्वस्त करण्यात पुढाकार घेतं म्हटल्यावर या जिवाला बाटलीच जवळची वाटते रे!"सदा ह्रदयाला घरं पडतील अशा रितीनं आकांतानं बोलत होता.
"सद्या पण बाटली जवळ करण्याआधी निदान एक वेळसही मला सांगावसं वाटलं नाही तुला?या नलू मॅडम!कोण लागतात आपल्या? घरची वेळेवर आली नाहीत पण त्या रक्ताच्या नात्यापमाणं आल्यात व आजीला मांडी दिली.एक दिड वर्षांपासून तुला सांभाळत आहेत . का?याचा तरी कधी विचार केला का?"
आता मात्र सदानं खाली मान घातली.तरी तिरकी नजर नलू मॅडमवर पहिल्यांदाच रोखली गेलीच.सदाला आरतीच्या वेळी गर्दीत डोक्यावर पदर घेतलेली नलू मॅडम दिसू लागली.
"सद्या या दुनियेची रीत आहे आयुष्यात माणसं येतात ,जातात.काही हुरहुर लावून जातात तर काही दगा देऊन.त्यांच्या विचारानं आपलं आयुष्य डावावर लावायचं नसतं तर आहेत त्यांना साथीला घेत डाव मांडायचा असतो" दत्ता पोटतिडकीनं सदाला समजावत होता.
"........." तरीही सदा निरूत्तर.
"आता यापुढे तुला आजोबाची व माझी शपथ आहे जर दारूच्या थेंबालाही स्पर्श केलास तर!" दत्ताच्यानं पुढं बोललंच गेलं नाही.
"दत्ता जाणारे गेले तरी काय वाटले नसतं रे!पण लहानपणीच जन्मदात्रीनं इज्जतीचा फालूदा करूनही हिकमतीनं इज्जत कमवली.स्वत:चं नाव कमावलं.तेच नाव तीच इज्जत पुन्हा त्यांनीच पणाला लावावी... " सदाला 'तुमची वर्तणूक सहकारी शिक्षीकांशी बदफैलीची असल्यानं नोकरीवरून....'आठवू लागलं नी सदा रडू लागला.
"मित्रा शिंतोडे उडवणारे कोण ?त्यांना किती महत्व द्यायचं याचा तरी विचार कर.अरे तसं असतं तर रात्रीच्या दिड वाजेला थरवाडीचे लोक उठत तुला शोधत फिरलेच नसते.त्याचा देव दारूत बुडाला तरी पहाडात कोणीच त्याच्या केसालाही धक्का लागू दिला नाही.हे तू विसरू नकोस"
सदानं या बाजूनं कधी विचारच केला नव्हता.
"आता एकच मी पण पुन्हा थरवाडीतच येतो.ती संस्था गेली जाऊ दे.त्याच्या उरावर दुसरी संस्था तिथंच काढू.नी त्या सलीला,त्या विक्रांत,.. नी ..नी...त्या ताईसाहेबांचाही हिशोब चुकता करू.फक्त सद्या तू मला साथ दे"
सदाच्या डोळ्यात आग उतरली.त्याचं ह्रदय लोहाराच्या भात्याप्रमाणं धडधडू लागलं.
"दत्ता तू असलास ना तर मग हा सदा मरणालाही चित्तं केल्याशिवाय हटणार नाही..."
दत्तानं आपल्या सापडलेल्या मूळ मित्राला करकचून मिठी मारली. कारण सदा काय आहे हे त्याला पुरतं माहित होतं.शिवाय सलेनं केवळ सदालाच नाही तर त्यालाही धोखा दिला होता व सलेशी लढणं एकट्या दत्तालाही शक्य नव्हतं.त्यासाठी सदाच हवा होता.
आजीचं कार्य आटोपताच आजोबाला सोबत नेण्यास मधानं सपशेल नकार दिला.हवं तर पैसे पाठवेन पण सांभाळणं शक्य नसल्याच बजावलं.
दत्ता परततांना सदाला "लवकरच थरवाडीत ये मग नंतर मी पण येतोच.मग पुढचं काय नी कसं करायचं ते ठरवू" सांगून निघाला. सदानं तूर्तास आजोबाजवळच रहायचं ठरवलं.पण इथं राहून आपला बदला कसा घेता येईल या विचारात असतांनाच नलू मॅडमांनी आजोबास थरवाडीतच नेण्याचं सुचवलं.
सकाळीच सदा सर ,नलूमॅडम व आजोबा निसरणीहून निघाले.निसरणी सोडतांना आजोबाच्या डोळ्यात सगुणा गेल्यानं गावपंढरीला सोडून जावं लागतंय म्हणुन पाणी तरारलं.सदालाही हुंदका आवरता आवरेना.
रेल्वेत नलूमॅडम आजोबा जवळ बसली तर सदा सर समोरच बाजूला. गाडीनं वेग पकडला तशी नलू मॅडम झोपू लागली.खिडकीतून येणाऱ्या हवेनं गालावर येणारी केसाची बट उडू लागली. तसा सदा ही आपल्या विचाराच्या तंद्रीत अडकला. असाच तो सहा वर्षांपूर्वी पावसाळ्याच्या तोंडावर थरवाडीला निघाला होता.
गाडी जितक्या वेगानं पुढं जात होती तितक्याच वेगानं सदा सर भुतकाळात जाऊ लागले.
.
.
.
दत्तानं तालुक्याला रेंजमध्ये येऊन फोन करत दोन दिवसात थरवाडीला येण्याचं कळवलं.सोबत कसं यायचं व कुठुन काय मिळेल सारं बयाजवार सांगितलं.नुकतंच राहुरी विद्यापिठातनं शिक्षण करून घरीच बसलेल्या सदाला या निरोपानं आनंद झाला.आजी-आजोबा ,मधा यांच्या आनंदाला तर सिमाच उरली नाही.आजीला तर काय बांधु नी काय नाही असंच झालं.पण दत्तानं फक्त कपड्यानिशी बोलवलेलं. तरी त्या बिचारीन दोन दिवसात शक्य होईल ते ते बांधलं.
सदा सकाळी निघाला .नाशिकहून रेल्वे पकडली पण तिलाच मेघा ब्लाॅक लागल्यानं तालुक्यालाच सायंकाळ झाली.सदानं शोधत शोधत थरवाडी पर्यत नाही पण खालच्या पाड्यापर्यंत जाणारी जिप पकडत रात्रीच्या नऊ वाजेपर्यंत खालचा पाडा गाठला.तालुक्यापासुनच मृगाचा पाऊस सुरू झालेला.पहाडात जीप नदी-नाले पार करत अंधारात जेमतेम पोहोचली.जीपमधून उतरल्यावर कळलं की तेथून थरवाडी पाच-सहा किमी उंचावर.रात्री जायला गाडीच नाही.फोन करायला थरवाडीत रेंजच नाही. जवळच्या बांबू व आट्टीच्या कुडाच्या झोपड्यात सदानं चौकशी केली तर रात्री पावसात अस्वलाचा धोका असल्यानं जाणं जोखमीचं असतं. इथं रात्र काढा सकाळी गाडी भेटेल कळालं. तरी सदा पायी निघायची तयारी करू लागला.पण त्या माणसानं बाज आणत मुक्कामच करायला लावला.बाहेर पाऊस पहाडीपण दाखवत होता.ढगांचं वाघरूगत डरकाळणं चालूच होतं.सदानं कशीबशी रात्र काढली.पहाटे केव्हातरी पाऊस थांबला होता.पण नाल्यांना चहाचा पूर आला होता.त्याच माणसानं अंघोळीची व्यवस्था करत नंतर कोरा चहा पाजला . सकाळी आठ नऊला जीप मिळाली.अंतर पूर्ण चढावाचं व घाटाचं.वळणावळणानं गाडी वर चढू लागली.तसं दाट झाडी न्हाऊन सुंदर दिसू लागली.आंबा, साग, बांबू, महू अंजन जिकडे तिकडे डोळे दिपवत होते.उशीरानं मोहोरणाऱ्या काही आंब्याच्या झाडाखाली कालच्या पावसानं आंब्या ,कैरीचा खच पडला होता.पिकल्या रायवळ आंब्यांचा घमघमाट अरबी फायावरही मात करत होता.अनेक यु टर्न घेत जीपनं थरवाडीत उतरवलं. समोरून आपल्याच वयाच्या रुबाबदार, सुंदर तरूणी जात होत्या.रूबाबावरून शिक्षीत वाटल्यानं सदानं त्यांनाच दत्ताचा पत्ता विचारला.दत्ताचं नाव ऐकताच एकीच्या कपाळावर आठ्या पडल्या ज्या सदाला दिसल्याच नाही.त्या तरुणीनं सरळ उत्तरेकडं बोट दाखवत "दत्ता सरजीचा पत्ता हवाय आपणास.पण थरवाडी दोन असून ही छोटी आहे व मोठी थरवाडी तिकडं असून त्या वाडीतच दत्ता सर राहतात"खाली उतरणारी वाट दाखविली.
दत्तानं असं काहीच का सांगितलं नाही असा विचार करत सामान घेत सदा निघू लागला तोच सोबतीची दुसरी तरुणी काही तरी सांगणार होती पण आधीच्या तरुणीला तिला बोलू न देता सदाला पुढे होऊन रस्ता दर्शवला.
सदा चार पाच किमी उत्तरेला उतरत राहिला.तेव्हा थरवाडी लागली.एक माणूस दिसताच दत्ता सर कुठं राहता ?सदानं कपाळाचा घाम पुसत उसासा टाकत विचारलं.
"साहेब दत्ता सर गावात राहतात!हा थरवाडीचा पाडा आहे.तु्म्ही इकडे चुकुन आला वाटतं!"
सदा मटकन खाली बसला.आपला त्या तरुणींनं पोपट केलाय.तरीच ती दुसरी तरूणी काही तरी सांगत होती पण आपल्या लक्षात आलंच नाही .
सदा हाशहूश करत अडिच तीन तासाचा चक्कर खात पुन्हा चढत थरवाडीत परतला.एका माणसानं बारा -साडेबाराला सदाला दत्ता सराच्या रूमवर नेलं.पण सर काॅलेजातच असतील म्हणून पुन्हा काॅलेजकडं नेलं.
सदानं काॅलेजच्या गेटमध्ये प्रवेश केला.बोर्डवर 'अप्पासाहेब विंचुर्णीकर माध्य. व कनिष्ठ महाविद्यालय'ठळक अक्षरात लिहीलं होतं.प्रशस्त मैदान लाॅननं सजलेलं, बाजूनं पहाडी झाडं कलात्मकतेनं नविनच लावलेली.दुमजली वास्तू दगड चुन्यात बांधून अस्सलपणा जोपासलेला. हाॅलमध्ये मिटींग सुरू होती.शिपायानं सरांना निरोप दिला.उलट्या पावलानं शिपाई आला.व सदाला मिटींग हाॅल मध्येच घेऊन जात मागच्या बेंचवर बसवलं समोर
सलवार कुर्त्यात पांढरी चंदू टोपी घातलेली व्यक्ती संबोधीत करत होते.दत्ता ही त्यांच्या शेजारी बसलेला.दत्तानं नजरेनं इशारा करत सदाला मागे बसायला लावलं.सदाची छाती धडधडू लागली.कदाचीत बसलेले सर्व शिक्षक असावेत.तोच सदाची नजर बाजूला पुढच्या दिशेस गेली तर मघा ज्यांनी सदाचा पद्धतशीर पोपट बनवला त्याच तरुणी बसलेल्या.ज्या तरूणीनं भलताच मार्ग दाखवला ती कोपरानं ढुसणी देत सोबतीच्या तरुणीला सदाकडं निर्देश करत पहायला लावत हसत होती.
त्याच्या चुळबुळीनं विचलीत होत संबोधीत करणाऱ्या माणसानं त्यांना ठोकलंच.
"सलिता तुला काही मांडायचं आहे का?"
"नाही अप्पासाहेब"
"मग चुळबुळ काय सुरुय तुझी?"
"तसं काही नाही अप्पासाहेब!"
संबोधीत करणाऱ्या व्यक्तीनं मग आटोपतं घेतलं.
तोच दत्ता उठला.
"अप्पासाहेब ज्युनीअरच्या सायंसच्या जागेसाठी मघा मी आपणाशी विषय काढला होता.ते सदा शिंदे आलेत" .दत्तानं सदास इशारा करत उठवलं.
"अच्छा!तुम्हीच का?ठिक आहे.यायला काही त्रास झाला का थरवाडीत?"
"नाही सरजी.उलट इथल्या लोकांनी सहकार्यच केलं"पण हे सांगतांना सदानं त्या तरूणीकडं नजर फेकताच त्या तरुणीची छातीची धडधड वाढली असावी.
"उद्यापासून या .काहीच हरकत नाही.दत्तानं आणलंय म्हणजे बाकी काही विषयच नाही.तुमची रहायची मोफत सोय होईल.शिवाय मोबदला ही मिळेल.फक्त जीव तोडून मेहनत दाखवा.बाकी काही नाही."
सदानं रूकार भरत नमस्कार केला.मग त्यांनी दत्ता व सलिता थांबतील बाकीच्यांनी जायला हरकत नाही सांगत मिटींग संपवली.
नंतर सदा दत्ताच्याच रुमवर राहू लागला.हळूहळू त्याला काॅलेजचा परिचय होऊ लागला.
अप्पासाहेब विंचुर्णीकर हे मूळचे औरंगाबाद चे.औरंगाबाद जिल्ह्यात त्यांची फर्टिलायझर व सीड्स व पेस्टीसाइड ची डिलरशीप.त्यात त्यांनी गडगंज संपत्ती कमावली.पण मुलबाळ नसल्यानं आपलं नाव चालावं म्हणून त्यांनी सारा पैसा ओतून सातपुड्यातील आदिवासी च्या मुलांसाठी शिक्षणाची सोय व्हावी म्हणून आपल्या नावाच्या तीन संस्था नंदुरबार, अमरावती व गडचिरोली जिल्ह्यात काढल्या.सारं इन्फ्रास्ट्रक्चर उभारलं.दत्ता हा त्यांचा चुलत भाचा.त्याची नेमणूक त्यांनी थरवाडीत केली.पण घरचा मामला बिथरला.त्यांच्या मावस साडुची मुलगी सलिता हिलाही थरवाडीतच हवं होतं कारण अप्पा आता थकत चालले होते.व पुढे ह्या संस्था आपसुक आपल्याच ताब्यात येतील ही सुप्त महत्त्वाकांक्षा दत्ताच्या नाही पण सलितात होती.दत्ता मात्र ही संस्था आपण उभी करतोय व त्यात ही सलिता लुळबुळ करत अतिक्रमण करतेय असं वाटे.म्हणून काहीना काही कारणाने दोघात सतत कुरबुरी होत व त्या अप्पाकडे जात.
आपणाला चुकीचा रस्ता का दाखवला गेला हे सदाला लक्षात आलं.मिटींग नंतर ही अप्पांनी म्हणूनच दत्ता व सलिताला थांबवत समज घातली.कारण त्यांना दत्ता व सलिता दोन्ही सारखेच.यांच्या शिवाय दुसरं जवळंच असं कुणीच नव्हतं.त्यांनी कुरबुरी नको व संस्थेत राजकारण ही नको म्हणून एकानं हायस्कूल सांभाळावी व एकानं ज्युनीअर काॅलेज व प्राथमिक शाळा सांभाळावी अशी विभागणी केली.त्यात सलितानं हायस्कुल निवडलं.पण अप्पा धूर्त होते.एकमेकांच्या नाड्या बरोबर दोघांच्याही हातात दिल्या.कारण प्राथ. विभाग चांगला तर हायस्कूल चांगली.व हायस्कूल चांगली तर काॅलेज .म्हणजे दोघांना आपलं काम दाखवणं आलंच.
असं काही होईल याची भणक आधीच दत्ताला होतीच म्हणून त्यानं आपला माणूस म्हणून सदाला बोलवलं होतं.
दत्तानं सलिताला शह देण्यासाठी तिचीच मैत्रीण असलेली नलू मॅडमला प्राथमिक विभागाचा चार्ज देत सलितावर मात दिली.
ज्युनि.च्या विज्ञानाची जबाबदारी सदावर आली व येथूनच सदा व दत्ताची कामगिरी बहरू लागली व एका संघर्षलढ्याची ठिणगी पडली.ज्यात सदा होरपळला गेला....
"सदा !ऐक ना प्लिज...." दत्ताच्या डोळ्यात आसवाची दाटी होती.
"दत्ता !...आज माझी माय ,मोठमाय गेली नी.......नी....येऊ शकत नाही?...छोड मला आज...."
अन्वर मियानं सदाला उचलत बाजूला नेलं.
नलूनं घरातून चुलीवरून गरम पाणी आणत आजीला अंघोळ घालण्याची तयारी चालवली.अन्वरनं सदाला आजीजवळ नेलं नी आरती सुरू करण्याची घाई झाली तरी माधवी जवळ ही येईना.मग नलूच सदाजवळ उभी राहिली नी आरती केली.डोक्यावर पदर घेतलेली नलू मॅडम जवळ उभी पाहून सदा नशेतही हेलावला.
आजी अनंतात विलीन झाली.संध्याकाळी आलेली सारी परत फिरली.पण दत्ता नलू सदाजवळच थांबली.अन्वर मियानं आजोबाच्या खिशात लागणाऱ्या खर्चासाठी नाही म्हणत असतांनाही पैसे घातले.दत्ता सरांनीही नकार दिला तरी "आज मै जो भी कुछ कमाता हू वो मेरे यारा सदा की मेहरबानी सेही" म्हणत अन्वर मिया नाशिकला परतला.माधवीला मधानं निदान दसव्यापर्यंत तरी रहा म्हणून विनवलं पण ती फणकाऱ्यातच वडिलांसोबत माघारी फिरली.
दहा दिवसात सदाला शांत करत दत्ता व नलूला कुठं बाहेर पडूच दिलं नाही.
दत्ता त्याला परोपरीनं समजावू लागला.
"दत्ता तू सोबत असला की......मला जगावसं वाटतं रे!"नी मग सदा रडू लागला.
"सद्या!काय होता तू!नी निव्वळ एका....नादात इतका वाया गेलास?भावा निदान आता आजोबाचा तरी विचार कर"
"दत्ता!जिवनात ज्यांच्याकडं मायेसाठी हपापून पाहीलं ,जीव लावला ,तेच का मला सोडून जातात?न कळत्या वयात........ते तर नाव ही नको.घिण येते मला त्या नावाची!नंतर ऐन तारुण्यात स्वत:ला किती जपत असतांनाही कुणी येतं नी मग आयुष्य उध्वस्त करत निघून जातं!त्यातही ज्याला ही दुनिया दैवत मानतं तेच दैवत मला उध्वस्त करण्यात पुढाकार घेतं म्हटल्यावर या जिवाला बाटलीच जवळची वाटते रे!"सदा ह्रदयाला घरं पडतील अशा रितीनं आकांतानं बोलत होता.
"सद्या पण बाटली जवळ करण्याआधी निदान एक वेळसही मला सांगावसं वाटलं नाही तुला?या नलू मॅडम!कोण लागतात आपल्या? घरची वेळेवर आली नाहीत पण त्या रक्ताच्या नात्यापमाणं आल्यात व आजीला मांडी दिली.एक दिड वर्षांपासून तुला सांभाळत आहेत . का?याचा तरी कधी विचार केला का?"
आता मात्र सदानं खाली मान घातली.तरी तिरकी नजर नलू मॅडमवर पहिल्यांदाच रोखली गेलीच.सदाला आरतीच्या वेळी गर्दीत डोक्यावर पदर घेतलेली नलू मॅडम दिसू लागली.
"सद्या या दुनियेची रीत आहे आयुष्यात माणसं येतात ,जातात.काही हुरहुर लावून जातात तर काही दगा देऊन.त्यांच्या विचारानं आपलं आयुष्य डावावर लावायचं नसतं तर आहेत त्यांना साथीला घेत डाव मांडायचा असतो" दत्ता पोटतिडकीनं सदाला समजावत होता.
"........." तरीही सदा निरूत्तर.
"आता यापुढे तुला आजोबाची व माझी शपथ आहे जर दारूच्या थेंबालाही स्पर्श केलास तर!" दत्ताच्यानं पुढं बोललंच गेलं नाही.
"दत्ता जाणारे गेले तरी काय वाटले नसतं रे!पण लहानपणीच जन्मदात्रीनं इज्जतीचा फालूदा करूनही हिकमतीनं इज्जत कमवली.स्वत:चं नाव कमावलं.तेच नाव तीच इज्जत पुन्हा त्यांनीच पणाला लावावी... " सदाला 'तुमची वर्तणूक सहकारी शिक्षीकांशी बदफैलीची असल्यानं नोकरीवरून....'आठवू लागलं नी सदा रडू लागला.
"मित्रा शिंतोडे उडवणारे कोण ?त्यांना किती महत्व द्यायचं याचा तरी विचार कर.अरे तसं असतं तर रात्रीच्या दिड वाजेला थरवाडीचे लोक उठत तुला शोधत फिरलेच नसते.त्याचा देव दारूत बुडाला तरी पहाडात कोणीच त्याच्या केसालाही धक्का लागू दिला नाही.हे तू विसरू नकोस"
सदानं या बाजूनं कधी विचारच केला नव्हता.
"आता एकच मी पण पुन्हा थरवाडीतच येतो.ती संस्था गेली जाऊ दे.त्याच्या उरावर दुसरी संस्था तिथंच काढू.नी त्या सलीला,त्या विक्रांत,.. नी ..नी...त्या ताईसाहेबांचाही हिशोब चुकता करू.फक्त सद्या तू मला साथ दे"
सदाच्या डोळ्यात आग उतरली.त्याचं ह्रदय लोहाराच्या भात्याप्रमाणं धडधडू लागलं.
"दत्ता तू असलास ना तर मग हा सदा मरणालाही चित्तं केल्याशिवाय हटणार नाही..."
दत्तानं आपल्या सापडलेल्या मूळ मित्राला करकचून मिठी मारली. कारण सदा काय आहे हे त्याला पुरतं माहित होतं.शिवाय सलेनं केवळ सदालाच नाही तर त्यालाही धोखा दिला होता व सलेशी लढणं एकट्या दत्तालाही शक्य नव्हतं.त्यासाठी सदाच हवा होता.
आजीचं कार्य आटोपताच आजोबाला सोबत नेण्यास मधानं सपशेल नकार दिला.हवं तर पैसे पाठवेन पण सांभाळणं शक्य नसल्याच बजावलं.
दत्ता परततांना सदाला "लवकरच थरवाडीत ये मग नंतर मी पण येतोच.मग पुढचं काय नी कसं करायचं ते ठरवू" सांगून निघाला. सदानं तूर्तास आजोबाजवळच रहायचं ठरवलं.पण इथं राहून आपला बदला कसा घेता येईल या विचारात असतांनाच नलू मॅडमांनी आजोबास थरवाडीतच नेण्याचं सुचवलं.
सकाळीच सदा सर ,नलूमॅडम व आजोबा निसरणीहून निघाले.निसरणी सोडतांना आजोबाच्या डोळ्यात सगुणा गेल्यानं गावपंढरीला सोडून जावं लागतंय म्हणुन पाणी तरारलं.सदालाही हुंदका आवरता आवरेना.
रेल्वेत नलूमॅडम आजोबा जवळ बसली तर सदा सर समोरच बाजूला. गाडीनं वेग पकडला तशी नलू मॅडम झोपू लागली.खिडकीतून येणाऱ्या हवेनं गालावर येणारी केसाची बट उडू लागली. तसा सदा ही आपल्या विचाराच्या तंद्रीत अडकला. असाच तो सहा वर्षांपूर्वी पावसाळ्याच्या तोंडावर थरवाडीला निघाला होता.
गाडी जितक्या वेगानं पुढं जात होती तितक्याच वेगानं सदा सर भुतकाळात जाऊ लागले.
.
.
.
दत्तानं तालुक्याला रेंजमध्ये येऊन फोन करत दोन दिवसात थरवाडीला येण्याचं कळवलं.सोबत कसं यायचं व कुठुन काय मिळेल सारं बयाजवार सांगितलं.नुकतंच राहुरी विद्यापिठातनं शिक्षण करून घरीच बसलेल्या सदाला या निरोपानं आनंद झाला.आजी-आजोबा ,मधा यांच्या आनंदाला तर सिमाच उरली नाही.आजीला तर काय बांधु नी काय नाही असंच झालं.पण दत्तानं फक्त कपड्यानिशी बोलवलेलं. तरी त्या बिचारीन दोन दिवसात शक्य होईल ते ते बांधलं.
सदा सकाळी निघाला .नाशिकहून रेल्वे पकडली पण तिलाच मेघा ब्लाॅक लागल्यानं तालुक्यालाच सायंकाळ झाली.सदानं शोधत शोधत थरवाडी पर्यत नाही पण खालच्या पाड्यापर्यंत जाणारी जिप पकडत रात्रीच्या नऊ वाजेपर्यंत खालचा पाडा गाठला.तालुक्यापासुनच मृगाचा पाऊस सुरू झालेला.पहाडात जीप नदी-नाले पार करत अंधारात जेमतेम पोहोचली.जीपमधून उतरल्यावर कळलं की तेथून थरवाडी पाच-सहा किमी उंचावर.रात्री जायला गाडीच नाही.फोन करायला थरवाडीत रेंजच नाही. जवळच्या बांबू व आट्टीच्या कुडाच्या झोपड्यात सदानं चौकशी केली तर रात्री पावसात अस्वलाचा धोका असल्यानं जाणं जोखमीचं असतं. इथं रात्र काढा सकाळी गाडी भेटेल कळालं. तरी सदा पायी निघायची तयारी करू लागला.पण त्या माणसानं बाज आणत मुक्कामच करायला लावला.बाहेर पाऊस पहाडीपण दाखवत होता.ढगांचं वाघरूगत डरकाळणं चालूच होतं.सदानं कशीबशी रात्र काढली.पहाटे केव्हातरी पाऊस थांबला होता.पण नाल्यांना चहाचा पूर आला होता.त्याच माणसानं अंघोळीची व्यवस्था करत नंतर कोरा चहा पाजला . सकाळी आठ नऊला जीप मिळाली.अंतर पूर्ण चढावाचं व घाटाचं.वळणावळणानं गाडी वर चढू लागली.तसं दाट झाडी न्हाऊन सुंदर दिसू लागली.आंबा, साग, बांबू, महू अंजन जिकडे तिकडे डोळे दिपवत होते.उशीरानं मोहोरणाऱ्या काही आंब्याच्या झाडाखाली कालच्या पावसानं आंब्या ,कैरीचा खच पडला होता.पिकल्या रायवळ आंब्यांचा घमघमाट अरबी फायावरही मात करत होता.अनेक यु टर्न घेत जीपनं थरवाडीत उतरवलं. समोरून आपल्याच वयाच्या रुबाबदार, सुंदर तरूणी जात होत्या.रूबाबावरून शिक्षीत वाटल्यानं सदानं त्यांनाच दत्ताचा पत्ता विचारला.दत्ताचं नाव ऐकताच एकीच्या कपाळावर आठ्या पडल्या ज्या सदाला दिसल्याच नाही.त्या तरुणीनं सरळ उत्तरेकडं बोट दाखवत "दत्ता सरजीचा पत्ता हवाय आपणास.पण थरवाडी दोन असून ही छोटी आहे व मोठी थरवाडी तिकडं असून त्या वाडीतच दत्ता सर राहतात"खाली उतरणारी वाट दाखविली.
दत्तानं असं काहीच का सांगितलं नाही असा विचार करत सामान घेत सदा निघू लागला तोच सोबतीची दुसरी तरुणी काही तरी सांगणार होती पण आधीच्या तरुणीला तिला बोलू न देता सदाला पुढे होऊन रस्ता दर्शवला.
सदा चार पाच किमी उत्तरेला उतरत राहिला.तेव्हा थरवाडी लागली.एक माणूस दिसताच दत्ता सर कुठं राहता ?सदानं कपाळाचा घाम पुसत उसासा टाकत विचारलं.
"साहेब दत्ता सर गावात राहतात!हा थरवाडीचा पाडा आहे.तु्म्ही इकडे चुकुन आला वाटतं!"
सदा मटकन खाली बसला.आपला त्या तरुणींनं पोपट केलाय.तरीच ती दुसरी तरूणी काही तरी सांगत होती पण आपल्या लक्षात आलंच नाही .
सदा हाशहूश करत अडिच तीन तासाचा चक्कर खात पुन्हा चढत थरवाडीत परतला.एका माणसानं बारा -साडेबाराला सदाला दत्ता सराच्या रूमवर नेलं.पण सर काॅलेजातच असतील म्हणून पुन्हा काॅलेजकडं नेलं.
सदानं काॅलेजच्या गेटमध्ये प्रवेश केला.बोर्डवर 'अप्पासाहेब विंचुर्णीकर माध्य. व कनिष्ठ महाविद्यालय'ठळक अक्षरात लिहीलं होतं.प्रशस्त मैदान लाॅननं सजलेलं, बाजूनं पहाडी झाडं कलात्मकतेनं नविनच लावलेली.दुमजली वास्तू दगड चुन्यात बांधून अस्सलपणा जोपासलेला. हाॅलमध्ये मिटींग सुरू होती.शिपायानं सरांना निरोप दिला.उलट्या पावलानं शिपाई आला.व सदाला मिटींग हाॅल मध्येच घेऊन जात मागच्या बेंचवर बसवलं समोर
सलवार कुर्त्यात पांढरी चंदू टोपी घातलेली व्यक्ती संबोधीत करत होते.दत्ता ही त्यांच्या शेजारी बसलेला.दत्तानं नजरेनं इशारा करत सदाला मागे बसायला लावलं.सदाची छाती धडधडू लागली.कदाचीत बसलेले सर्व शिक्षक असावेत.तोच सदाची नजर बाजूला पुढच्या दिशेस गेली तर मघा ज्यांनी सदाचा पद्धतशीर पोपट बनवला त्याच तरुणी बसलेल्या.ज्या तरूणीनं भलताच मार्ग दाखवला ती कोपरानं ढुसणी देत सोबतीच्या तरुणीला सदाकडं निर्देश करत पहायला लावत हसत होती.
त्याच्या चुळबुळीनं विचलीत होत संबोधीत करणाऱ्या माणसानं त्यांना ठोकलंच.
"सलिता तुला काही मांडायचं आहे का?"
"नाही अप्पासाहेब"
"मग चुळबुळ काय सुरुय तुझी?"
"तसं काही नाही अप्पासाहेब!"
संबोधीत करणाऱ्या व्यक्तीनं मग आटोपतं घेतलं.
तोच दत्ता उठला.
"अप्पासाहेब ज्युनीअरच्या सायंसच्या जागेसाठी मघा मी आपणाशी विषय काढला होता.ते सदा शिंदे आलेत" .दत्तानं सदास इशारा करत उठवलं.
"अच्छा!तुम्हीच का?ठिक आहे.यायला काही त्रास झाला का थरवाडीत?"
"नाही सरजी.उलट इथल्या लोकांनी सहकार्यच केलं"पण हे सांगतांना सदानं त्या तरूणीकडं नजर फेकताच त्या तरुणीची छातीची धडधड वाढली असावी.
"उद्यापासून या .काहीच हरकत नाही.दत्तानं आणलंय म्हणजे बाकी काही विषयच नाही.तुमची रहायची मोफत सोय होईल.शिवाय मोबदला ही मिळेल.फक्त जीव तोडून मेहनत दाखवा.बाकी काही नाही."
सदानं रूकार भरत नमस्कार केला.मग त्यांनी दत्ता व सलिता थांबतील बाकीच्यांनी जायला हरकत नाही सांगत मिटींग संपवली.
नंतर सदा दत्ताच्याच रुमवर राहू लागला.हळूहळू त्याला काॅलेजचा परिचय होऊ लागला.
अप्पासाहेब विंचुर्णीकर हे मूळचे औरंगाबाद चे.औरंगाबाद जिल्ह्यात त्यांची फर्टिलायझर व सीड्स व पेस्टीसाइड ची डिलरशीप.त्यात त्यांनी गडगंज संपत्ती कमावली.पण मुलबाळ नसल्यानं आपलं नाव चालावं म्हणून त्यांनी सारा पैसा ओतून सातपुड्यातील आदिवासी च्या मुलांसाठी शिक्षणाची सोय व्हावी म्हणून आपल्या नावाच्या तीन संस्था नंदुरबार, अमरावती व गडचिरोली जिल्ह्यात काढल्या.सारं इन्फ्रास्ट्रक्चर उभारलं.दत्ता हा त्यांचा चुलत भाचा.त्याची नेमणूक त्यांनी थरवाडीत केली.पण घरचा मामला बिथरला.त्यांच्या मावस साडुची मुलगी सलिता हिलाही थरवाडीतच हवं होतं कारण अप्पा आता थकत चालले होते.व पुढे ह्या संस्था आपसुक आपल्याच ताब्यात येतील ही सुप्त महत्त्वाकांक्षा दत्ताच्या नाही पण सलितात होती.दत्ता मात्र ही संस्था आपण उभी करतोय व त्यात ही सलिता लुळबुळ करत अतिक्रमण करतेय असं वाटे.म्हणून काहीना काही कारणाने दोघात सतत कुरबुरी होत व त्या अप्पाकडे जात.
आपणाला चुकीचा रस्ता का दाखवला गेला हे सदाला लक्षात आलं.मिटींग नंतर ही अप्पांनी म्हणूनच दत्ता व सलिताला थांबवत समज घातली.कारण त्यांना दत्ता व सलिता दोन्ही सारखेच.यांच्या शिवाय दुसरं जवळंच असं कुणीच नव्हतं.त्यांनी कुरबुरी नको व संस्थेत राजकारण ही नको म्हणून एकानं हायस्कूल सांभाळावी व एकानं ज्युनीअर काॅलेज व प्राथमिक शाळा सांभाळावी अशी विभागणी केली.त्यात सलितानं हायस्कुल निवडलं.पण अप्पा धूर्त होते.एकमेकांच्या नाड्या बरोबर दोघांच्याही हातात दिल्या.कारण प्राथ. विभाग चांगला तर हायस्कूल चांगली.व हायस्कूल चांगली तर काॅलेज .म्हणजे दोघांना आपलं काम दाखवणं आलंच.
असं काही होईल याची भणक आधीच दत्ताला होतीच म्हणून त्यानं आपला माणूस म्हणून सदाला बोलवलं होतं.
दत्तानं सलिताला शह देण्यासाठी तिचीच मैत्रीण असलेली नलू मॅडमला प्राथमिक विभागाचा चार्ज देत सलितावर मात दिली.
ज्युनि.च्या विज्ञानाची जबाबदारी सदावर आली व येथूनच सदा व दत्ताची कामगिरी बहरू लागली व एका संघर्षलढ्याची ठिणगी पडली.ज्यात सदा होरपळला गेला....
क्रमश:
✒ वासुदेव पाटील.
