घड्याळ
पाटील कुटुंब तसं शहरातच स्थायिक झालं होतं. विवेकचा जन्म शहरातच झाला असला तरी, त्याचे वडील आणि आजोबा गावचे पाटील होते. गावच्या घराशी आणि तिथल्या जुन्या गोष्टींशी त्याची एक वेगळी ओढ होती. आजोबांच्या निधनानंतर गावच्या घरातलं सामान वाटेला आलं, तेव्हा काही निवडक वस्तू विवेकने शहरातल्या आपल्या फ्लॅटमध्ये आणण्याचा निर्णय घेतला. त्यात एक होतं, आजोबांना जीवापाड आवडणारं आणि त्यांच्या दिवाणखान्याची अनेक वर्षं शोभा वाढवलेलं एक लाकडी घड्याळ.
नुसतं घड्याळ म्हणता येणार नाही त्याला, एखाद्या उभ्या कपाटाएवढं ते भव्य आणि वजनदार होतं. जुन्या, काळपटलेल्या सागवानी लाकडाचं बनलेलं ते घड्याळ होतं आणि त्यावर अत्यंत बारीक, कलात्मक कोरीव काम केलेलं होतं. त्याचा पितळी लंबक मंद गतीने हेलकावत असायचा आणि वरच्या गोल डायलवर रोमन आकडे कोरलेले होते. आजोबा नेहमी म्हणायचे, हे घड्याळ नुसतं वेळ दाखवत नाही, ते घराच्या, कुटुंबाच्या कितीतरी पिढ्यांच्या आठवणींचा आणि क्षणांचा साक्षीदार आहे. दिसायला ते भलेही जुनाट असो, पण त्याची नियमित टिकटिक आणि लंबकाचा लयबद्ध हेलकावा घरात एक प्रकारची ऊब आणि सुरक्षिततेची भावना आणायचा.
विवेक आणि त्याची बायको मानसी दोघेही तसे आधुनिक विचारांचे, पण जुन्या गोष्टींबद्दल त्यांच्या मनात आदर होता. शहरातल्या त्यांच्या लहान फ्लॅटमध्ये जागा तशी मर्यादित होती, पण विवेकच्या आग्रहामुळे मानसीने ते भव्य घड्याळ दिवाणखान्यात एका भिंतीलगत लावायला परवानगी दिली. काही मजुरांच्या मदतीने त्यांनी ते जड घड्याळ क्रेनने वरून खेचून, कसरत करत तिसऱ्या मजल्यावरच्या फ्लॅटमध्ये आणलं आणि दिवाणखान्यात एका कोपऱ्यात, जिथून ते सहज दिसेल अशा जागी उभं केलं. धूळ पुसून साफ केलं आणि लंबक सेट करून त्याला चावी दिली. टिक टिक... टिक टिक... तो धीरगंभीर आणि नियमित आवाज आता त्यांच्या आधुनिक फ्लॅटमध्ये घुमू लागला. त्यांची तीन वर्षांची लहानगी मुलगी, रिया, जी नुकतीच बोबड्या बोलायला लागली होती आणि 'बाबा', 'आई', 'घ्याss' असे मोजकेच शब्द बोलू शकत होती, ती त्या भव्य घड्याळाकडे मोठ्या डोळ्यांनी कुतूहलाने बघू लागली. सुरुवातीला तिला त्याचे मोठे लंबक बघून गंमत वाटली, ती त्याच्याजवळ जाऊन उभी राहायची.
पहिले काही दिवस सामान्य आणि कामातच गेले. फ्लॅटच्या कामात आणि रियामध्ये दोघेही व्यस्त होते. घड्याळाचा आवाज त्यांना सवयीचा झाला. पण हळूहळू घरात लहानसहान विचित्र गोष्टी घडायला लागल्या, ज्या सुरुवातीला त्यांनी सहज घेतल्या, पण नंतर त्यांची संख्या वाढू लागली. मानसी सकाळी स्वयंपाकघरातून येताना तिने घातलेले केस पिना किंवा हातातली बांगडी दिवाणखान्यात सोफ्यावर मिळायची, जरी तिला आठवत नसे ती तिथे कधी गेली किंवा ती वस्तू तिथे ठेवली. कधी विवेक ऑफिससाठी निघताना त्याची गाडीची चावी नेहमीच्या जागी ठेवायचा, पण ती त्याला अचानक वेगळ्याच ठिकाणी सापडायची. ठेवलेली वस्तू जागेवर सापडायची नाही, अचानक वेगळ्याच कपाटात किंवा ड्रॉवरमध्ये मिळायची. या वस्तू गायब होणे आणि वेगळ्या ठिकाणी सापडणे हे अधिक वारंवार होऊ लागले.
यासोबतच, बोलता बोलता कधीकधी दोघांनाही वाटायचं, आपण आत्ता काय बोलत होतो? मधला एखादा शब्द, वाक्य किंवा बोलण्याचा संपूर्ण विचारच आठवायचा नाही. जणू बोलण्याच्या ओघातला काही क्षण किंवा आठवण कुणीतरी पुसून टाकली होती. त्यांना वाटायचं, शहरातल्या कामाचा ताण, दगदग किंवा वाढता विसरभोळेपणा असेल. पण ही भावना वाढत होती आणि ती केवळ त्यांच्यापुरती मर्यादित नव्हती.
रिया मात्र त्या घड्याळाकडे पाहून कधीकधी एकदम शांत व्हायची. तिच्या लहानग्या चेहऱ्यावर एक प्रकारची भीती आणि गोंधळ स्पष्ट दिसायचा. ती घड्याळाकडे बोट दाखवून आपल्या बोबड्या भाषेत काहीतरी पुटपुटायची, 'मामा... आत... भीती...' असे शब्द ती अर्धवट बोलायची, जे त्यांना पूर्णपणे कळायचे नाहीत. पण तिच्या डोळ्यातली भीती आणि घड्याळाजवळ जायला तिचा वाढता नकार त्यांना अस्वस्थ करत होता.
एक दिवस मानसी दुपारच्या वेळी दिवाणखान्यात काम करत होती. फ्लॅटमध्ये शांतता होती. तिची नजर घड्याळाच्या काचेवर पडली. तिला क्षणभर घड्याळाचे काटे वेगाने उलटे फिरताना दिसले. अगदी एक सेकंद किंवा त्याहून कमी वेळ. तिने डोळे चोळून पुन्हा पाहिले, तर काटे नियमितपणे पुढे सरकत होते. तिला स्वतःच्या डोळ्यांवर विश्वास बसेना. भास असेल म्हणून तिने दुर्लक्ष केले.
पण पुढच्या काही दिवसांत असे अनुभव वाढले. विवेक लॅपटॉपवर काम करत असताना, घड्याळाकडे बघायचा आणि त्याला वेळ चुकल्यासारखी वाटायची. त्याच्या मनगटावरील घड्याळात आणि मोबाईलमध्ये ५:३० झालेले असायचे, पण त्या भव्य घड्याळात ५:३२ किंवा ५:२८ झालेले दिसायचे. जणू मधले काही क्षण किंवा मिनिटे कुठेतरी हरवली होती. ही वेळ 'पुढे जाणे' किंवा 'मागे जाणे' केवळ घड्याळाच्या काट्यांशी संबंधित नव्हते, तर त्यांना स्वतःलाही कधीकधी वाटायचं, आत्ता आपण अमुक गोष्ट करत होतो आणि अचानक इथे कसे आलो? मधला काळ, आपण कसे चाललो किंवा काय केले हे आठवत नसे. हे अनुभव अधिक वारंवार येऊ लागले, दिवसातून अनेक वेळा घडू लागले.
भीती हळूहळू त्यांच्या मनात घर करत होती. त्यांना जाणवलं की घड्याळाच्या जवळच्या परिसरात एक प्रकारचा थंडगारपणा जाणवतो, जणू तिथली हवाच वेगळी आणि जड आहे. फ्लॅटमधील नेहमीची ऊब तिथे नसे. रात्री अनेकदा त्यांना घड्याळाच्या लाकडी पेटीमधून एक अस्पष्ट, सावलीसारखं काहीतरी हलताना किंवा काचेवर क्षणभर एखादा मानवी चेहेरा चमकल्यासारखं दिसायचं. ते स्पष्ट नसायचं, पण त्याची जाणीव त्यांना अस्वस्थ करत होती.
घड्याळाचा नियमित टिकटिक आवाजही आता विचित्र वाटू लागला होता. कधीकधी तो अचानक थांबायचा. जेव्हा तो आवाज थांबायचा, तेव्हा फ्लॅटमध्ये एक भयाण, पूर्ण शांतता पसरायची, जी नैसर्गिक नव्हती. बाहेर शहरातील रहदारीचा आवाज, लांबच्या सायरनचा आवाज किंवा शेजारच्या फ्लॅटमधून येणारा थोडाफार आवाज - कोणताही नेहमीचा आवाज ऐकू यायचा नाही. जणू त्या शांततेने सर्व आवाजांना गिळून टाकलं होतं, किंवा घरातून काढून टाकलं होतं. ही शांतता भयावह होती, जणू काहीतरी मोठा श्वास घेण्यापूर्वीची शांतता. रिया अशा वेळी घाबरून रडायची, पण तिचा रडण्याचा आवाजही त्या शांततेत घुमत नसे.
एके रात्री, मध्यरात्रीच्या सुमारास, विवेक आणि मानसी दोघेही एकदम जागे झाले. घड्याळाचा टिकटिक आवाज येत नव्हता. भयाण शांतता पसरली होती, जी आजवर अनुभवलेल्या शांततेपेक्षा अधिक गडद आणि जड होती. त्यांना जाणवलं की ती शांतता थेट दिवाणखान्यातून येत आहे, जिथे घड्याळ होते. भयाने त्यांचे अंग थंडगार पडले होते. हृदयाची धडधड इतकी स्पष्ट ऐकू येत होती की त्यांना वाटले ती शांतता हृदयाच्या आवाजाने फुटेल.
धीर गोळा करून विवेक हळूच उठला. मानसीही त्याच्या मागे दारात येऊन उभी राहिली. दिवाणखान्यात अंधार होता, पण खिडकीतून येणाऱ्या अस्पष्ट चांदण्या प्रकाशात घड्याळ दिसत होतं. घड्याळाचे लंबक थांबले होते, काटे स्थिर होते. पण घड्याळाच्या काचेमध्ये, त्यांना काहीतरी हलताना दिसलं. अस्पष्ट, काळपट आकृत्या होत्या. जणू कोणीतरी आतून बाहेर बघत आहे.
अचानक घड्याळाचे लंबक वेगाने, वेड्यासारखे हलू लागले आणि काटे वेगाने, घरघर आवाज करत उलटे फिरू लागले! घड्याळाच्या काचेमध्ये दिसणारी दृश्ये अधिक स्पष्ट झाली. ती केवळ आकृत्या नव्हत्या, तर अनेक चेहेरे होते. काही घाबरलेले, काही ओरडणारे, काही रिकाम्या डोळ्यांनी बघणारे. ते चेहेरे आरशातील प्रतिबिंबांसारखे नव्हते, ते घड्याळाच्या आतले होते, काचेवर जणू दाबले गेले होते, बाहेर येण्याचा प्रयत्न करत होते.
आणि मग विवेकने पाहिले... त्या चेहेऱ्यांमध्ये त्याला क्षणभर आजोबांसारखा एक चेहेरा दिसला, जो घाबरलेला दिसत होता, जणू काहीतरी सांगण्याचा प्रयत्न करत होता. आणि त्यासोबत एक अस्पष्ट कुजबुज ऐकू आली, जी कानात नाही, तर थेट मनात, विचारांमध्ये जाणवत होती. 'क्षण... क्षण... क्षण... द्या... द्या... आम्हाला... क्षण...'
त्या क्षणी विवेकच्या डोक्यात प्रकाश पडला. हा घड्याळ केवळ वेळ दाखवत नाहीये, तो आसपासचे 'क्षण', लोकांच्या आयुष्यातील घडलेल्या घटना, अनुभव, आठवणी - हे सगळं स्वतःमध्ये गोळा करतोय, गिळंकृत करतोय! कदाचित लोकांच्या आयुष्यातले महत्त्वाचे क्षण चोरून स्वतःमध्ये कैद करत आहे. आजोबांना हे माहित होतं का? म्हणून त्यांना याची एवढी आवड होती? आत दिसणाऱ्या आकृत्या म्हणजे त्याने गिळलेले क्षण आणि त्या क्षणांमध्ये अडकलेले लोक असावेत. त्यांची हरवलेली वस्तू, विसरलेले क्षण, रियाची भीती - हे सर्व त्या घड्याळाच्या क्षण 'खाण्या'चे परिणाम होते.
भीतीने विवेकचे अंग थरथरले. त्याला उलट्या आल्यासारखं झालं. मानसी घाबरून किंचाळली, पण तिचा आवाज त्या भयाण शांततेत दाबला गेला. ते दोघेही मागे सरकले.
त्या रात्री त्यांना झोप लागली नाही. पहाटे उजाडल्यावर, भीती अजूनही होती, पण त्यासोबतच एक दृढ निश्चयही आला होता. त्यांना माहीत होतं, त्या घड्याळाचा घरामध्ये राहणे आता शक्य नाही.
सकाळी दिवाणखान्यात जाऊन पाहिलं, तर घड्याळ तसंच शांत उभं होतं, नेहमीसारखा टिकटिक करत होता. आतली दृश्ये गायब झाली होती. पण विवेक आणि मानसीच्या मनात आदल्या रात्रीची भीती आणि साक्षात्कार कायम होता. त्यांनी ते घरातून काढण्याचा निर्णय घेतला.
त्यांनी पुन्हा एकदा घड्याळाला सरकवण्याचा किंवा उचलण्याचा प्रयत्न केला. अजूनही ते कमालीचा जड वाटत होते. दोघांचीही ताकद चालत नव्हती. त्याचे वजन अविश्वसनीय होते. त्यांना समजले, की हे काम त्यांच्या एकट्याचे नाही.
विवेकने तात्काळ काही ओळखीच्या मजुरांना फोन केला. घड्याळ खूप जड आहे, हलवायला मदत लागेल, असे कारण दिले. काही वेळातच दोन-तीन दणकट मजूर आले. त्यांनी घड्याळ पाहिले आणि कामाला लागले. त्यांनाही ते घड्याळ त्याच्या आकारापेक्षा खूप जास्त जड वाटले. एका मजुराने कुजबुजून दुसऱ्याला विचारले, "काय राव! लाकडीच आहे ना हे की आत काही दगड भरून ठेवलेत?" पण त्यांनी जास्त चौकशी केली नाही. खूप प्रयत्न करून, जोर लावून, ओढून शेवटी त्यांनी ते घड्याळ हळूहळू सरकवत दिवाणखान्यातून बाहेर काढले आणि खाली उतरवले.
जसजसे ते घड्याळ फ्लॅटमधून दूर जाऊ लागले, तसतसे विवेक आणि मानसीला एक प्रकारचा हलकेपणा आणि दिलासा जाणवू लागला. दिवाणखान्यातली ती जड हवा आणि थंडगारपणा कमी झाल्यासारखा वाटला.
विवेकला माहीत होतं, हे घड्याळ आता आपल्या घरात ठेवणं किंवा सरळ विकून टाकणं योग्य नाही. त्यातील भयाण शक्ती कोणालाही त्रास देऊ शकते. त्याने ठरवले, याचा लिलाव करायचा आणि त्यातून मिळणारे पैसे एखाद्या अनाथाश्रमाला दान करायचे. त्याने एका जुन्या वस्तूंच्या लिलाव करणाऱ्या व्यक्तीशी संपर्क साधला. घड्याळाचा इतिहास किंवा त्यातील अनुभव याबद्दल काहीही न सांगता त्याने ते लिलावासाठी दिले. लिलावातून काही पैसे मिळाले, जे त्याने तात्काळ दान करून टाकले.
त्या दिवसापासून, विवेक आणि मानसीने त्या घड्याळाशी संबंधित कोणतीही वस्तू किंवा आठवण स्वतःजवळ ठेवली नाही. फ्लॅट पूर्णपणे स्वच्छ करून घेतला.
आणि हळूहळू... घरातलं वातावरण पुन्हा आधीसारखं होऊ लागलं. वस्तू जागेवरच मिळू लागल्या. बोलताना मधले शब्द किंवा वाक्ये विसरायला होत नव्हते. रात्रीची ती भयाण शांतता नाहीशी झाली. बाहेरच्या शहराचे आवाज पुन्हा स्पष्ट ऐकू येऊ लागले. रिया आता त्या कोपऱ्यात जायला घाबरत नव्हती. तिच्या बोबड्या बोलांमध्ये पुन्हा नेहमीचा आनंद आला होता.
काळाला गिळंकृत करणारे ते भयाण घड्याळ त्यांच्या आयुष्यातून निघून गेले होते. त्यांनी भयावर मात केली होती. त्यांचा फ्लॅट, त्यांचे क्षण आणि त्यांचे आयुष्य पुन्हा त्यांचे झाले......
